Tiếng Thượng Arrernte

Tiếng Arrernte hay Aranda (Arrernte [arəⁿɖə]), chính xác hơn là tiếng Thượng Arrernte, là một dãy phương ngữ được nói tại và quanh Alice Springs (Mparntwe trong tiếng Arrernte) tại Lãnh thổ Bắc Úc, Úc. Tên ngôn ngữ này đôi khi cũng được viết là Arunta hoặc Arrarnta.

Tiếng Thượng Arrernte
Khu vực	Lãnh thổ Bắc Úc, Úc
Tổng số người nói	4.537 (2016)[1]
Dân tộc	Người Aranda
Phân loại	Pama–Nyungar Aranda Arrernte Tiếng Thượng Arrernte
Hệ chữ viết	Latinh
Dạng ngôn ngữ kí hiệu	Ngôn ngữ ký hiệu Aranda
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	tùy trường hợp: amx – Anmatjirra aly – Alyawarr adg – Antekerrepenhe aer – Đông Arrernte are – Tây Arrernte axe – Ayerrerenge
Glottolog	aran1263[2]
AIATSIS[3]	C8 Arrernte, C14 Alyawarr, C8.1 Anmatyerre, C12 Antekerrepenh, G12 Ayerrerenge, C28* Akarre
ELP	Eastern and Central Arrernte Antekerrepenh
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Các dạng

Họa sĩ người Arrernte Albert Namatjira.

Các dạng tiếng Thượng Arrernte được liệt kê dưới đây:^[4][5]

• Alyawarr (Alyawarra), được nói bởi người Alyawarre
• Anmatjirra (Anmatyerre)
• Antekerrepenhe (Andegerebinha)
• Ayerrerenge (Ayerreyenge)
• Đông Arrernte (Ikngerripenhe) và Trung Arrernte (Mparntwe Arrernte; đông của Alice Springs)
• Tây Arrernte (Akarre, Tyuretye Arrernte, Arrernte Alturlerenj; tây của Alice Springs)

Có những tranh luận giữa các nhà ngôn ngữ học và giữa chính những người Aranda, rằng liệu những dạng này là phương ngữ tiếng Arrernte, hay là những ngôn ngữ riêng biệt. Tuy vây, tiếng Hạ Arrernte rõ ràng là ngôn ngữ riêng biệt.

Ngữ âm

Phụ âm

	Ngoại vi			Lưỡi trước
				Phiến lưỡi		Đầu lưỡi
	Đôi môi	Ngạc mềm	Lưỡi gà	Vòm	Răng	Chân răng	Quặt lưỡi
Tắc	p pʷ	k kʷ		c cʷ	t̪ t̪ʷ	t tʷ	ʈ ʈʷ
Mũi	m mʷ	ŋ ŋʷ		ɲ ɲʷ	n̪ n̪ʷ	n nʷ	ɳ ɳʷ
Mũi tiền tắc	ᵖm ᵖmʷ	ᵏŋ ᵏŋʷ		ᶜɲ ᶜɲʷ	ᵗn̪ ᵗn̪ʷ	ᵗn ᵗnʷ	ᵗɳ ᵗɳʷ
Tắc tiền mũi hóa	ᵐb ᵐbʷ	ᵑɡ ᵑɡʷ		ᶮɟ ᶮɟʷ	ⁿd̪ ⁿd̪ʷ	ⁿd ⁿdʷ	ⁿɖ ⁿɖʷ
Tiếp cận cạnh				ʎ ʎʷ	l̪ l̪ʷ	l lʷ	ɭ ɭʷ
Tiếp cận		ɰ~ʁ w		j jʷ			ɻ ɻʷ
Vỗ						ɾ ɾʷ

/ɰ~ʁ/ được mô tả là âm ngạc mềm ([ɰ]) bởi Breen & Dobson (2005), trong khi Henderson (2003) xem nó là âm lưỡi gà ([ʁ̞]).

Âm tắc không bật hơi.^[6] Âm tắc tiền mũi hóa đều hữu âm; âm mũi tiền tắc vô thanh khi tắc.

Nguyên âm

	Trước	Giữa	Sau
Đóng	(i)		(u)
Vừa		ə
Mở		a

Mọi phương ngữ hay dạng đều có /ə a/.

Chính tả

Phép chính tả tiếng Arrernte không viết /ə/ đầu từ, và thêm e vào cuối mọi từ.

^[7]

Ngoại vi Lưỡi trước Phiến lưỡi Đầu lưỡi Đôi môi Ngạc mềm Lưỡi gà Vòm Răng Chân răng Quặt lưỡi Tắc p pw k kw ty tyw th thw t tw rt rtw Mũi m mw ng ngw ny nyw nh nhw n nw rn rnw Mũi tiền tắc pm pmw kng kngw tny tnyw tnh/thn tnhw/thnw tn tnw rtn rtnw Tắc tiền mũi hóa mp mpw ngk ngkw nty ntyw nth nthw nt ntw rnt rntw Tiếp cận cạnh ly lyw lh lhw l lw rl rlw Tiếp cận w h y yw r rw Vỗ rr rrw

Trước Giữa Sau Đóng (i/ey) (u/we) Vừa e Đóng a

Ngữ pháp

Một người Tây Arrernte, khoảng năm 1900.

Tiếng Arrernte có cấu trúc từ tương đối tự do nhưng thiên về SOV (chủ-tân-động).

Hậu tố (Đông/Trung Arrernte)^[8]

Hậu tố	Hàm ý
+aye	nhấn mạnh
+ewe	nhấn mạnh hơn
+eyewe	nhánh mạnh hơn nữa
+ke	cho
+le	đối tượng trong câu
+le	công cụ
+le	vị trí
+le-arlenge	cùng, với
+nge	từ
-akerte	có
-arenye	từ (nguồn gốc), liên kết
-arteke	tương tự
-atheke	về phía
-iperre, -ipenhe	theo, từ
-kenhe	thuộc về
-ketye	vì (hậu quả xấu)
-kwenye	không có, thiếu
-mpele	theo cách, qua
-ntyele	từ
-werne	đến
+ke	quá khứ
+lhe	phản thân
+me	hiện tại
+rre/+irre	đảo
+tyale	phủ định cầu khiến
+tye-akenhe	phủ định
+tyeke	mục tiêu hay dự định
+tyenhe	tương lai
Ø	cầu khiến

Đại từ

Đại từ trong nhóm phi huyết thống (Đông/Trung Arrernte)^[9]

Ngôi	Số	Chủ ngữ	Tân ngữ	Cách nhận	Sở hữu
1	Ít	ayenge/the	ayenge/ayenhe	atyenge	atyenhe/atyinhe
	Đôi	ilerne	ilernenhe	ilerneke	ilernekenhe
	Nhiều	anwerne	anwernenhe	anwerneke	anwernekenhe
2	Ít	unte	ngenhe	ngkwenge	ngkwinhe
	Đôi	mpwele	mpwelenhe	mpweleke	mpwelekenhe
	Nhiều	arrantherre	arrenhantherre	arrekantherre	arrekantherrenhe
3	Ít	re	renhe	ikwere	ikwerenhe
	Đôi	re-atherre	renhe-atherre renhe-atherrenhe	ikwere-atherre	ikwere-atherrenhe
	Nhiều	itne	itnenhe	itneke	itnekenhe

Những phần cơ thể chỉ cần đại từ phi sở hữu, dù những người nói còn trẻ thường vẫn cho cách sở hữu vào (e.g. akaperte ayenge hay akaperte atyinhe 'đầu tôi').^[10]

Ngôn ngữ

Tiếng Arrernte có một hệ thống ngôn ngữ ký hiệu phát triển.

Trong trường học và xã hội

Lều của người Arrernte, Arltunga, Lãnh thổ Bắc Úc; tháng 8 năm 1920.

Trong hầu hết trường tiểu học tại Alice Springs, học sinh (bất kể sắc tộc) được dạy tiếng Arrernte như một môn học bắt buộc, song song với tiếng Pháp hoặc tiếng Indonesia. Thêm vào đó, trường trung học Alice Springs cho phép học sinh chọn học môn tiếng Arrernte, ngôn ngữ này cũng được dạy tại Đại học Centralian.

Nhiều nơi làm việc ở Alice Springs cũng yêu cầu người xin việc biết ít nhất là tiếng Arrernte cơ bản để có thể giao tiếp hiệu quả với người Arrernte bản địa.

Ví dụ

Ví dụ phương ngữ Đông/Trung Arrernte^[11]

Tiếng Arrernte	Tiếng
werte ware	Có gì không? Không có gì.
Unte mwerre? Ye, ayenge mwerre	Bạn ổn không? Vâng, tôi ổn.
Urreke aretyenhenge Kele aretyenhenge	Gặp lại sau. OK, hẹn gặp lại

Chú thích

1. ABS. “Census 2016, Language spoken at home by Sex (SA2+)”. stat.data.abs.gov.au (bằng tiếng Anh). Australian Bureau of Statistics. Bản gốc lưu trữ ngày 26 tháng 12 năm 2018. Truy cập ngày 29 tháng 10 năm 2017.
2. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Aranda”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
3. Bản mẫu:AIATSIS
4. Dixon, R. M. W. (2002). Australian Languages: Their Nature and Development. Cambridge University Press. tr. xxxix.
5. Bowern, Claire. 2011. "How Many Languages Were Spoken in Australia?", Anggarrgoon: Australian languages on the web, ngày 23 tháng 12 năm 2011 (corrected ngày 6 tháng 2 năm 2012)
6. Green (2005).
7. Arrernte on Omniglot
8. Green (2005), tr. 46–47.
9. Green (2005), tr. 54.
10. Green (2005), tr. 55.
11. Fact Sheet 3PDF (681 KB)

• Breen, Gavan (2000). Introductory Dictionary of Western Arrernte. Alice Springs: IAD Press. ISBN 0-949659-98-3.
• Breen, Gavan (2001). “The wonders of Arandic phonology”. Trong Simpson, Jane; Nash, David; Laughren, Mary; Austin, Peter; Alpher, Barry (biên tập). Forty Years On: Ken Hale and Australian Languages. Canberra: Pacific Linguistics. tr. 45–69.
• Breen, Gavan; Dobson, Veronica (2005). “Illustrations of the IPA: Central Arrernte”. Journal of the International Phonetic Association. 35 (2): 249–254. doi:10.1017/S0025100305002185.
• Breen, Gavan; Pensalfini, Rob (1999). “Arrernte: A Language with No Syllable Onsets”. Linguistic Inquiry. 30 (1): 1–25. doi:10.1162/002438999553940.
• Dixon, R. M. W. (2002). Australian Languages: Their Nature and Development. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-47378-0.
• Green, Jenny (2005). A learner's guide to Eastern and Central Arrernte. Alice Springs: IAD Press. ISBN 1-86465-081-8.
• Henderson, John (1988). Topics in Eastern and Central Arrernte grammar. PhD dissertation. University of Western Australia.
• Henderson, John; Veronica Dobson (1994). Eastern and Central Arrernte to English Dictionary. Alice Springs: IAD Press. ISBN 0-949659-74-6.
• Henderson, John (2003). “The word in Eastern/Central Arrernte”. Trong R. M. W. Dixon; Alexandra Y. Aikhenvald (biên tập). Word: A Cross-Linguistic Typology. Cambridge: Cambridge University Press. tr. 100–124.
• Ladefoged, Peter; Ian Maddieson (1996). The Sounds of the World's Languages. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. ISBN 0-631-19815-6.
• Mathews, R. H. (Oct–Dec 1907). “The Arran'da Language, Central Australia”. Proceedings of the American Philosophical Society. 46 (187): 322–339.
• Strehlow, T. G. H. (1944). Aranda phonetics and grammar. Sydney: Oceania Monographs.
• Wilkins, David P. (1988). “Switch-reference in Mparntwe Arrernte (Aranda): form, function, and problems of identity”. Trong Austin, P. K. (biên tập). Complex sentence constructions in Australian languages. Amsterdam: John Benjamins. tr. 141–176.
• Wilkins, David P. (1989). Mparntwe Arrernte (Aranda): studies in the structure and semantics of grammar. PhD dissertation, Australian National University.
• Wilkins, David P. (1991). “The semantics, pragmatics and diachronic development of "associated motion" in Mparntwe Arrente”. Buffalo Working Papers in Linguistics. 91: 207–257.
• Yallop, C. (1977). Alyawarra, an Aboriginal language of central Australia. Canberra: Australian Institute of Aboriginal Studies. ISBN 0-85575-062-6.

Liên kết ngoài

• Omniglot.com
• Ngôn ngữ
• Keeping The Aboriginal Language Strong Lưu trữ 2006-12-05 tại Wayback Machine