Baskan kel'

Baskan kel' (ičeze nimituz: euskara [eus̺ˈkaɾa]) om evropine izoliruidud kel', baskalaižed-rahvahan kel'. Sil pagištas Ispanijan pohjoižpäivnouzmas päpaloin, mugažo Francijan suvipäivlaskmas.

Baskan kelen dialektoiden kart Baskmas, 19. voz'sadan ližaleviganduz om ozutadud vauhil mujuil

Kaik om läz 750 tuhad pagižijoid mamankeleks (2016, rahvahan kaks' seičemendest) i 400 tuhad ristituid toižeks keleks.

Kelen reguliruindorganizacii om Euskaltzaindia (isp.: Real Academia de la Lengua Vasca «Baskan kelen kunigazline akademii», franc.: Académie de la Langue Basque), radab oficialižikš vn 1919 redukuspäi ispanižes Bil'bao-lidnas.

Klassifikacii

Baskan kel' om üks'jäine eläb kel' ičeze kundas. Ende siš oli äi kelid, no nügüd' jättud kadoiba. Erased tedomehed tahtoidas sidoda necidä kel't toižidenke — ozutesikš, gruzijan kelenke, — no völ satuseta.

Kirjamišt

Baskan kel' kävutab ičeze kirjamišt latinan kirjamišton pohjal:

Kirjam	Baskan nimi	Virkand
A	a	/a/
B	be	/b/, /β̞/
C	ze* (Ç ze hautsia*)	/s/, /k/
D	de	/d̪/, /ð̞/
E	e	/e/
F	efe	/f/
G	ge	/ɡ/, /ɣ̞/
H	hatxe	/∅/, /ɦ/
I	i	/i/, /i̭/
J	jota	/j/, /x/, /ʝ/
K	ka	/k/
L	ele	/l/
M	eme	/m/
N	ene	/n/
Ñ	eñe	/ɲ/
O	o	/o/
P	pe	/p/
Q	ku*	/k/
R	erre	/r/, /ɾ/
S	ese	/s̺/
T	te	/t̪/
U	u	/u/, /u̯/
V	uve*	/b/, /[β̞]/
W	uve bikoitza*	/u̯/
X	ixa	/ʃ/
Y	i grekoa*	/i/, /i̭/, /j/
Z	zeta	/s̻/
* C-, Ç-, Q-, V-, W- i Y-kirjamed kävutadas vaiše ottud toižiš kelišpäi vaihiš

Grammatik

Baskan kel' om ergativine agglütinativine kel'.

Nimi

Nimil om artiklid (definitivine i indefinitivine), kändoid da luguid; suguid ei ole.

Kändod oma jäl'ghižed:

• absolutiv (ozutesikš, etxe(a) («pert', kodi»), etxeak («pertid»)),
• ergativ (etxeak, etxeek),
• dativ (etxeari, etxeei),
• genitiv (etxearen, etxeen),
• instrumentalis (etxeaz, etxeez),
• inessiv (etxean, etxeetan),
• ablativ (etxetik, etxeetatik),
• ezmäine allativ (etxera, etxeetara),
• ezmäine genitiv (etxeko, etxeetako),
• prolativ (etxetzat),
• komitativ (etxearekin, etxeekin),
• toine allativ (etxerantz, etxeetarantz),
• terminativ (etxeraino, etxeetaraino),
• benefaktiv (etxearentzat, etxeentzat vai etxerako, etxeetarako),
• motivativ (etxearengatik, etxeengatik).

Definitivine artikl' om -a: etxea; indefinitivižen artiklän ozutajad oma bat-vajeh (üks'lugus) da batzuk-vajeh (äilugus), ned seištas nimiden taga kaiken (konz nimil ei ole adjektivoid): etxe bat, etxe batzuk.

Adjektiv

Baskan kelen adjektivoiden enambuz seižutase nimiden taga, artikl' panese adjektivoiden taga: Emakume eder bat «Čoma naine»; erased adjektivad seižutasoiš edel nimid vaiše, ozutesikš, beste «toine».

Baskan kelen sanund om sintagm; se znamoičeb, miše luguiden da kändoiden ozutajad tarttas nimen jäl'gmaižehe adjektivaha vai artikl'hä: Emakume ederra «Čoma naine» (-ra om artikl') — Emakume ederrera «Čomale naižele» — Emakume gazte eta ederrera «Norele čomale naižele» — Emakume gazte eta eder batera «(Miččele-se) norele čomale naižele» — Emakume gazte eta ederrak «Nored čomad naižed» — Emakume ederretara «Čomile naižile».

Verb

Verboil om nell' aigad. Ei voi toižetada verboiden enambust luguidme da personidme; verb-abutai (izan «olda» vai ukan (ven. «иметь»)) kävutase jonoštamha aigoid, personid da luguid; nened vaihed panesoiš sanundan lophu paksumba.

Prezens

Izan da ukan toižetasoiš prezensas muga:

Izan

Üks'lugu	Äilugu
Ni naiz «Minä olen»	Gu gara «Mö olem»
Hi haiz, zu zara «Sinä oled»; läz ei kävutagoi hi-pronominad tämbäi	Zuek zarete «Tö olet»
Bera, hura da, hau, hori «Hän, nece, se om»	Haiek, hauek, horiek dira «Hö, nened, ned oma»

Ukan

Üks'lugu	Äilugu
Dut «Minai om»	Dugu «Meil om»
Duk, duzu «Sinai om»	Duzue «Teil om»
Du «Hänel om, sil om»	Dute «Heil om»

Ku verbad kävutasoiš abuvaihidenke prezensas, ka ned toižetasoiš muga:

1. ku verb lopiše -tu-l (-du-l), -ri-l, -li-l vai vokalil (-i päiči), ka -tzen panese lopindas:
   1. begiratu «kacta» — begiratzen;
   2. jo «iškta» — jotzen;
   3. erori «langeta» — erortzen;
   4. itzuli «pörtas, käta» — itzultzen;
   5. zaindu «kaita» — zaintzen;
2. ku verb lopiše -n-l vai -si-l:
   1. jan «söda» — jaten;
   2. ikusi «nähta» — ikusten;
   3. ikasi «openuda» — ikasten;
3. ku verb lopiše -ztu-l, -zi-l vai -tzi-l:
   1. bereizi «erigoitta» — bereizten;
   2. utzi «jätta» — uzten;
   3. aurkeztu «ezitada» — aurkezten.

Izan kävutase verboidenke, kudambiden objekt ei ole olmas (oz.: itzarri, esnatu «heraštuda», hazi «kazda»); ukan kävutase verboidenke, kudambiden objekt om olmas (oz.: ireki «avaita», ikuzi «pesta», ahaztu «unohtada»). Voib kävutada verboiden enambust molembidenke abusanoidenke: il izan «kolda» — il ukan «rikta», ikuzi izan «pestas» — ikuzi ukan «pesta», jarri izan «pandas» — jarri ukan «panda».

Prezensan ozutesed:

• etorri «tulda»: nator («tulen»), zatoz («tuled»), dator («tuleb»), gatoz («tulem»), zatozte («tulet»), gatoz («tuldas / tuleba»);
• erori «langeta»: erortzen naiz, erortzen haiz / erortzen zara, erortzen da, erortzen gara, erortzen zarete, erortzen dira (ei kävutagoi pronominoid järgeližikš);
• hartu «otta»: hartzen dut, hartzen duk / hartzen duzu, hartzen du, hartzen dugu, hartzen duzue, hartzen dute;
• voib toižetada vai kävutada erasid verboid abusananke, ozutesikš, esan / erran «sanuda»: diot, diok / diozu, dio, diogu, diozue, diote vai esaten dut, esaten duk / duzu, esaten du, esaten dugu, esaten duzue, esaten dute.

Erased verbad kävutasoiš egin-vaihenke («tehta») vaiše: lo «uni» — lo egin «magata» («tehta unt»).

Konz verbad toižetasoiš, ka ned jonoštadas objektan äilugud kaiken: Abestia entzun dezakezu «Void kulda pajod» — Abestiak entzun ditzakezu «Void kulda pajoid»; Etxea hautsi dute «Hö murenziba pertid (üks'lugu)» — Etxeak hautsi dituzte «Hö murenziba pertid (äilugu)».

Voib kävutada ari-vajeht (izan verbanke) jonoštamha oleskelijad nügüd' tegendad: Irakurtzen ari naiz «Nügüd' minä lugen».

Ei sa kävutada izan-verbad «kus om / oma?» küzundan täht; pidab kävutada egon-verbad «olda (kus-se), seišta», kudamb toižetase muga:

	Üks'lugu	Äilugu
Ühtenz' person	nago	gaude
Kahtenz' person	zaude, hago	zandete
Koumanz' person	dago	daude

• Ozutesed: Txakurra hemen dago «Koir om naku», Txakurrak han daude «Koirad oma sigä», Non zaude? «Kus oled?».

Männu aig

Kaks' toižendad om baskan kelel männudes aigas. Ezmäine kävutase, konz tegend oleskeli ei amu (voib nimitada sidä aigad perfektaks mugažo); toine kävutase, konz tegend oleskeli amu jo.

Ezmäižes toižendas pidab toižetada abuvajeht vaiše, päšt vajeht ei toižetagoi: erosi «ostta» — erosten dut «ostan» — erosi dut «ostin».

Toižes toižendas pidab kävutada verboid männuden aigan formas:

Männuden aigan form

Izan	ukan
nintzen	nuen
zinen, hitzen	zenuen, henuen
zen	zuen
ginen	genuen
zineten	zenuten
ziren	zuten

Ozutesed:

• Beste herrialdera joan zen «Hän mäni toižele male (amu jo)»;
• Itxaropena galdu zuen «Hän kadoti toivod»;
• Basoan zuhaitz asko aurkitu nituen «Löuzin äi puid mecas» (nituen-verb jonoštab objektan äilugud).

Ku verb toižetase prezensas abuvaiheta, ka pidab toižetada sidä männudes aigas mugažo: jakin «teta» — badakit «tedan» — nekien «tezin».

Ku tegend oleskeli enamba mi üks' kerdad, ka pidab kävutada verboiden prezensan formad (no abuvajeh jäb männuden aigan formas): joan «mända, astta» — Batzuetan basora joaten zen «Hän astui mecha erašti».

Tuleb aig

Pidab ližata -ko-lopindad (-go -l da -n jäl'ghe) verboihe tuleban aigan ozutandan täht. Tulijas aigas pidab toižetada abuvaihid vaiše: Borroka egingo dugu elkarrekin «Toradaškandem ühtes», Gaur etorriko naiz «Tulen tämbäi».

Imperativ

Kaikiš paksumb ei pida toižetada baskan kelen verboid imperativas: ahaztu «unohtada» — ahaztu! «unohta(gat)!», ika erased verbad toižetasoiš kaiken-se: ikusi «nähta», begiratu «kacta» — ikus!, begira! «kacu!», Begiraiguzu begitara «Kacu meiden sil'mihe» (begiratu «kacta», zu «sinä», gu «mö»).

Kauzativ

Protobaskan keles -ra-infiks oli kauzativan ozutajan.

Äjad verbad oma sätud sen kal't:

• ikusi «nähta» — erakutsi «ozutada» («käskta nähta»);
• ikasi «openuda» — irakatsi «opeta»;
• entzun «kulda, kundelta» — erantzun «vastata (antta vastust)»;
• itzarri «heraštuda» — iratzarri «heraštoitta»;
• eman «antta» — eraman «sirta»;
• jaiki «libuda» — eraiki «sauda»;
• da kaiked toižed verbad, kudambil -ra-infiks om olmas.

Nügüd'aigan -(t)arazi-suffiks kävutase: hazi «kazda» — haziarazi «tobjeta», vai behartu-verb «käskta».

Modaližed verbad

Baskan kelel om äi modaližid verboid. Mugoižed verbad mülütadas nimid vai adjektvid da abuvajhid i oma tarbhaižed lujas.

Naku oma erased niišpäi:

• ari izan — kävutase jonoštamha oleskelijad nügüd' tegendad;
• gogoko / atsegin ukan «olda mel'he: Hizkuntzak oso gogoko ditut «Keled minei lujas mel'he oma»;
• beldur izan «pöl'gastuda»: Beldur naiz txakur handiak ikusten ditudanean «Pöl'gastun, konz nägen surid koirid» (beldur «varu»);
• gose izan «olda näl'ghine» (gose «näl'g»);
• gogoan ukan «muštta» (gogo «mušt», -an — inessivan ozutai);
• behar ukan «pidada»: Gehiago lo egin behar dut «Minei pidab magata hätkemba», Laguntza behar dut «Minei pidab abu»;
• nahi ukan «tahtoida»;
• bizi izan «eläda» (bizi(tza) «elo»);
• maite ukan «armastada» (maite «armaz»);
• ahal ukan «voida, mahtta» (ahal «mahtuz»);
• da toižed.

Vaihišt

Baskan kelen vaihištos om äi velgvaihid da vaihiden tahoižid toižendoid. Ozutesikš, jäl'ghižed toižendad oma «jogi»-vaihel: ibai (päine toižend), uhaitz, ugarte i errio.

Baskan kel' om amuine lujas, sikš voib löuta sen heimolaižid vaihid Evrazijan äjiš kel'kundoiš: bask. ele «vajeh» — uraline *kele «kel'», bask. guti (nügüd'aigaine form om gutxi) «vähä» — dravidine kutti, guti «pen'» da toižed.

Velgvaihed

Velgvaihiden enambuz tuli latinan kelespäi:

• denbora «aig» — lat. tempora;
• liburu «kirj» — lat. liber;
• katu «kaži» — lat. cattus;
• kanpo «irdal» — lat. campus;
• inguru «läz» — lat. in gyrum;
• gorputz «hibj» — lat. corpus;
• da toižed.

Kel'tižiš kelišpäi kai-vajeh («valdmad») tuli, mugažo jäl'ghižed vaihed ezimeletaden: hartz «kondi» (kel't. art), maite «armaz» (irlandijan kelel: maith, bretonan kelel: mat («hüvä»), ei olend [m]-kulundad protobaskan keles) da toižed.

Läz ei kävutagoi erasid baskan kelen vaihid tämbäi. Velgvaihed kävutasoiš niiden taguiči, ozutesikš, gorputz-velgvajeh («hibj») kävutase soin-vaihen sijas, gertatu-vel'gvajeh («oleskelda», tuli latinan kelespäi mugažo) kävutase jazo-vaihen sijas.

Vaihiden sauvomine

Jäl'ghižed suffiksad tehtas substantivacijad (tehtas nimid verboišpäi da adjektivišpäi): -tasun, -pen, -keta, -tza da -era. Ozutesikš:

• sendo «vägev, kova» — sendotasun «vägi», alai «ilokaz» — alaitasun «ilo»;
• itxaron «varastada» — itxaropen «toiv», sentitu «mujada» — sentipen «mujand»;
• luze «pit'k, hätkeline» — luzera «piduz, hätkeližuz», egon «olda (kus-se), seišta» — egoera «situacii, sijaduz», sortu «säta» — sorrera «sädamine»;
• aztertu «tedištelda» — azterketa «tedištelemine»;
• jakin «teta» — jakintza «tedo», zaindu «kaita» — zaintza «kaičend».

Nened suffiksad znamoitas ristituid radmižen mödhe: -(l)ari, -tzaile da -le:

• abestu «pajatada» — abeslari «pajatai», guda «soda» — gudari «saldat»;
• irakatsi «opeta» — irakasle «opendai», ikasi «openuda» — ikasle «openik»;
• erabili «kävutada» — erabiltzaile «kävutai», suntsitu «mureta» — suntsitzaile «murendai», sortu «säta» — sortzaile «tegii».

Adjektivad tegesoiš -tsu-suffiksal paksus (nece suffiks znamoičeb «täuz'»):

• haize «tullei» — haizetsu «tulleikaz»,
• euri «vihm» — euritsu «vihmakaz»,
• laino «sumeg» — lainotsu «sumosine»,
• zorion «oza» — zoriontsu «ozakaz»,
• ospe «tetabuz» — ospetsu «tetab (adjektiv)».

Verboil om -tu- da -du-lopindoid järgeližikš. Voib tehta verboid läz jogahižes nimespäi da läz kaikuččes adjektivaspäi niiden ližadusel:

• lasai «tün'» — lasaitu «tüništoitta»,
• leun «pehmed» — leundu «pehmitada»,
• haserre «viha» — haserretu «käreita»,

Vepsan kelen «-ine»-suffiks (nimiden täht) om -txo baskan keles:

• ele «sana» — eletxo «sanaine».

Baskan keles om -(t)ar-suffiks znamoičemha maiden da lidnoiden eläjid: Errusia «Venäma» — errusiar «Venäman eläi», Bilbo «Bil'bao» — bilbotar «Bil'baon eläi», hiri «lidn» — hiritar «lidnan eläi».

Genitivan -(eta)ko-lopind voib säta nimid mugažo: oin «laba» — oinetako «keng'».

Vaihed kahtenke tüvenke da sen enamba

Baskan keles om äi vaihid, kudambad mülütadas enamba mi üks' tüvi:

• hiztegi «vajehnik» — hitz «vajeh, sana» da -tegi «pert'»,
• eskubide «oiktuz» — esku «käzi» da bide «te, matk»,
• ikastetxe «škol» — ikasi «openuda» da etxe «pert'»,
• ahots «än'» — aho «su» da ots «kulund».

Aldi- «aig, pord» da alde-vaihed «pol', čura» kävutasoiš sädamha erazvuiččid vaihid:

• lehenago «aigemba» + aldi = lehenaldi «männu aig», egun «päiv» + aldi = eguraldi «sä», hitz «vajeh, sana» + aldi = hitzaldi «lekcii»;
• lur «ma» + alde = lurralde «territorii, makund», herri «rahvaz» + alde = herrialde «valdkund», goiz «aigaline» + alde = goizalde «homendez», su «lämoi» + alde = sukalde «keitimpol'».

Kaks' verbad sätas ut nimed ühtištuden erasti: joan «mända, astta» + etorri «tulda» = joan-etorri «matk»; vai verb da nimi ühtenzoitasoiš: jo «iškta» + muga «röun» = jomuga «met», heldu «tulda» + bide «te, matk» = helbide «adres»; vai adjektiv da nimi ühtištudas eskai: esku «käzi» + zabal «avar» = eskuzabal «hüvätabaine».

Homaičendad