From Wikipedia, the free encyclopedia
Ła sistemàtega ła ze na rama de łe siense biołòzeghe che ła se dòpara par clasifegar i èsari viventi e de identifegàrghene łe rełasion.
Atualmente se dòpara un sistema nadurałe inte el cuało i organismi zenetegamente pì renti i ze clasifegai insieme e el nome de łe spece i vien dati so ła baze de łe rełasion fiłozenèteghe. Ghe ze anca dei sistemi artefesałi andove racuanti caràtari (de frecuente chełi de pì fàsiłe oservasion) i ze tolti cofà baze par ła clasifegasion (ez. guide fotogràfeghe che łe difarensia i fiori in baze al cołor).
Łe prinsipałi faze de ła riserca sistemàtega łe ze:
Tentativi de clasifegasion i ghe ze stai fin da l'anteghità (se se recorda, intrà chełi altri, Aristotele e Plinio el Vècio) ma ze col Systema Naturæ (1758) de Linneo (nome latinizà del botanego svedezo Carl von Linné, 1707-1778) che ła sistemàtega ła ciapa na forma sientìfega.
In sto testo Linneo el ghea descrivesto co un nome sientìfego tute łe spece viventi che se conoseva in chełi ani, dàndoghe a cadauna de ste cuà un dópio nome (nomenclatura binòmia o benomenałe). El rivo de un mètodo de clasifegasion el juta l'ordenamento dei ojeti de istòria nadurałe.
Inte i ani dopo se inpegnarà a ła sistemàtega anca altri studiozi cofà Michel Ananson. Inte ła faze pre-darwiniana anca Jean-Baptiste de Lamarck el darà el so juto a ła sistemàtega introduzendo l'idea de evołusion (siben che distante da cheła darwiniana). N'altra inportante contribusion, post-darwiniana, ła ze stada cheła de Willi Hennig co l'introdusion de ła distinsion intrà Plesiomorfia e Apomorfia.[1]
Inte el 20° sècoło, Willi Hennig el ghea butà łe baze de ła clasifegasion filozenètega desviłupando el paradigma cladista.
I progresi inte ła zenètega i ga portà a na revizion de ła clasifegasion de racuanti taxa inte l'albero filozenètego dei viventi. i mètodi sistèmeghi e funsionałi a ła biodifarenti tà i tende a tore inportansa, ma ła sistematega ła resta fondamentale par l'inventàrio e ła vałutasion de l'evolusion dei viventi.
La nomenclatura binomenałe ła ze stada inventada dal grando botànego e mèdego de Bazilea Gaspard Bauhin (1560-1624), ma ze stà Linneo a farla devegner règoła de nomenclatura.
El nome intiero de na spece vivente o fòsiłe, ła se conpone de inmanco 4 ełeminti:
zènaro, spece autor, ano.
El nome del zènaro el va scrivesto senpre co ła létara de prinsìpio maiùscoła e cheło de ła spece co ła létara de prinsìpio menùscoła (anca se el ze el zenitivo de un nome pròpio), e tuti e do i ze scrivesti in corsivo. zènaro e spece i ze in łéngua latina; e i połe èsar anca tèrmani moderni, ma senpre inte ła forma latinizada e in caràtari latini, anca co i se cata in publegasion de studiozi de paezi inte i cuałi vien doparà altri alfabeti, sìnbołi o ideogrmmi. Sto regołamento el ze indispensàbiłe par dar al nome sientìfego un caràtaro unzoło d universale.
El nome de l'autor el va scrivesto dopo de ła vìrgoła che ła sègue el binòmio, mentre l'ano dopo de ła vìrgoła che sègue el nome de l'autor. L'ano e l'autor i se rifarise a ła publegasion inte ła cuała par ła prima volta ze sta descrivesto chel determenà organismo. El nome de l'autore el va scrivesto a létare maiùscołe e in botànega el połe èsar scursà co se parla de autori che i ga i laori conosesti da tuti (ez. Linneo el vien scursà in L.).
Tal-volta el nome de l'autore el ze intrà parénteze; signifega che l'autor che el ghea inscrivesto chel'organismo inte un zènaro difarente e che, dopo, n'altro autor lo ga segnà inte el zènaro inte el cuało deso el fa parte.
Se ga da precizar che el nome sientìfego no el va interpretà cofà na descrision de l'organismo: eło el ze solché na ciave de entrada a cheło che se conose so chel'organismo, un còdaze col cuało njien identifegà ugnołamente el partegołar organismo al cuało ghe ze sta atribuio, ad libitum da l'autore, el nome sientìfego in cuestion.
Talvolta (nomenclatura trinomenałe) njien indegà inte el nome anca ła sotospece e in botànega anca altre sudivizion menori, cofà ła varietà, che de sòłito ła se rifarise a łe rase che łe se ga produzesto spontaneamente in nadura, o el cultivar, tèrmane doparà par łe varietà de piante cultivae. In zoołozia ła sotospece scrivesta in corsivo menùscolo, ła sègue diretamente el nome specifego, mentre in botànega intrà i do tèrmani ła va metesta, no in corsivo, l'indegasion del tipo de sudivizion: subsp., var. o cv.
Le categorie tasonòmeghe pì doparae łe ze:
I raporti de somejansa intrà le spece (o i grupi de liveło superiore) i se połe ezenpifegar inte un schema a àlbara (o dendrograma): do spece che łe ga in comunansa el zènaro łe sarà pì simiłari e pì arenti intrà de łore respeto a chełe che i ło ga difarente, zènari simiłari i gavarà un nome comun de fameja e vanti cusi.
Idealmente la clasifegasion ła spècia le relasion filozenèteghe, o sia la topołozia de l'àlbara evołutiva. Se se bazàsimo solché so sto critèrio (critèrio cladìstego) ogni grupo nadurałe el gavaria da ver solché disendenti de na forma ancestrałe (primordiałe). Sta clasifegasion ła conportaria che, par ezénpio, i rètiłi no i gavaria ła dignità de ver un grupo nadurałe, visto che i ze ozełi e mamìfari che i deriva da rètiłi estinguesti (Dinosàuri e Teràpsidi), o mejo oncora, i rètiłi atuałi i gavaria da inclùdar anca i ozełi, par èsar un taxon monofilètego, o sia i Sauropsida, descansełando i ozełi intrà łe clase dei vertebrai.
Se amete de consevensa eventuałi e discutesti sbreghi al regołamento co, cofà inte i cazi pena scrivesti, na rama evolvesta ła ga avesto canbiaminti bastansa profodi.
I viventi i ze, segondo racuanti schemi clasifegativi, sudividesti in do grandi domini, inte el sistema denomenà Two-empire system:
Altri risercadori i destìngue anca un grupo Archea, inte el sistema denomenà Three-domain system:
Inte un schema da tanto condividesto, el Cavalier-Smith's six kingdoms, le spece viventi łe ze segnae a sie regni:
inte el schema pì frecuentemente ciamà dei sie regni, anca sto cuà grandamente condividesto, el six kingdoms, le spece viventi łe ze segnae a sie regni ma difarentemente distribuii e ascrivìbiłi a sudivizion interiori del sistema Three-domain system:
Reportando cuanto dito inte ła voce regno biołòzego, in manjiera asistemàtega i ze reconosesti, e no globalmente, ma dipendendo dai schemi clasifegadivi adotai, fin a sete/oto difarenti regni/domìni/superdomìni, o mejo taxa fondamentałi, su par zo condividesti dai difarenti autori par altura inte ła scala tasonomega:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
