L'espresion Inpero roman ła vien doparà par ciamar e descrivar i teritori sóto el controło de ła Antiga Roma inte i secołi dopo de ła nóva organixasion del aseto pułitico de ła Republica Romana da parte de Octavianus Augustus. L'Inpero Roman el ga controłà el mondo Mediteraneo e la gran parte del Nord Europa dopo del 31 a.C.; El xe 'ndà in crixi intel III secoło d.C. e se ga dà na nóva organixasion co baxi autocratiche, spostando el só sentro intel levante, indove che col inperator Costantinus el ga vudo na caital nóva: Costantinopołi. Pí dopo, quando che i problemi de gestion i jera deventai senpre pezo, l'inpero xe stà divixo in dó co l'inpero de łevante e co l'inpero de ponénte, ma cusita Roma no ła xe pì stà ła cavedal. L'último inperator roman inte ła metà osidental del Inpero, Romolus Augustus, el xe stà deposto intel 476 d.C.. Ła parte orientałe del Inpero ła xe restà in pié, anca se un s-ciantin a ła 'olta ła ga perso teritori, fin del 1453 co Costantinopołi ła xe cascà in man dei Turchi (varda Inpero Bixantin). I Stati sucesori in osidente (Regno franco e Sacro Inpero Roman) e in oriente (ła Rusia dei Zar) jè 'ndè vanti a doparar i titołi adotà dal Inpero Roman, fin a l'epoca de łe rivołusion. Łe influense del'Inpero Roman sul modo de goernar, ła łexe, ła łengua, l'architetura e tanti altri aspeti de ła vida moderna xe evidenti.
 L'Inpero Roman a ła só espansion pì granda | |
| Dito: Senatus PopulusQue Romanus (Latino: El Senado e el Pòpoło Roman) | |
| Łengua ufisiałe | Latin, Greco |
| Cavedal | Roma; pì tardi anca Constantinòpołi |
| Goerno | Monarchia,Republica, Autocrasia |
| Cao del Stato | Inperator; dopo łe divixion Inpero Roman de Ponente e Inpero Roman de Levante |
| Organo dełiberativo | Senado Roman |
| Area - Totale - % Acoe | prima del croło 2,3 miłjoni de milia quadrati ?% |
| Popołasion - Totałe | prima del croło stimà dai 55 miłioni a 120 miłioni. |
| Istituzion | 2 setembre, 31 a.C. |
| Disołusion | divixion tra Inpero Roman de Ponente, cascà el 4 de setenbre 476,e l'Inpero Roman de Levante, dito anca Inpero Bixantin, cascà el 29 de majo 1453. |
| Primo Inperator | Augusto (27 a.C.- 14 DC) |
| Ultimo Inperator | Teodosio I (347-395)ultimo Inperatore,prima de ła division finałe. L'ultimo inperator de Ponente: Romoło Augusto (475-476). Ultimo Inperatore de Levante: Costantin XI (1449-1453). |
| Stato precedente | Republica Romana |
| Stato sucesivo | L'Inpero Roman de Ponente, l'Inpero Roman de Levante, mejo dito Inpero Bixantin, el Regno Franco e, dopo, el Sacro Inpero Roman |
| Moneda | Sołido, Aureo, Denario, Sestersio, Ase |
| edit | |
Ła sensa de Augusto e i inperatori Zulio-Claudi
Quando che ła Republica Romana (509 a.C. - 31 a.C.) ła xe rivada a ła fin, Caius Iulius Caesar Octavianus, secondo nevodo de Zulio Cesare e da eło adotà, el ga rinforsà ła só poxision co ła desfata del exercito del só único rival par el poder, Marco Antonio, inte ła bataja de Ansio. Ani de guera siviłe i gavéa łasà Roma squaxi sensa łexe. Parò Roma no ła jera gnancora preparà par asetar de esar comandà da un inperator.
Octavianus el ga fato astusia. Par prima roba el ga siolto el só exercito e ga ciamà tuti a łe elesion: xe stà cusí sielto par ła inportante róło de cònsołe. Inte el 27 a.C. el ga dito che el gavaría dà de nóvo el poder al Senado de Róma, e el ga dito che ghe gavaría ridà indrío l'Egito (infati el tegnéa ła region col só exercito). Ma el Senado ga refeudà e ghe ga da de sóra anca ła region de ła Spagna, de ła Gallia e anca de ła Siria. No xe pasà masa tenpo che el Senado ghe ga da anca el nome de "Augustus".
Augustus el savéa che par goernar da soło no ghe saría servío de esar consołe. inte el 23 a.C. ga refeudà sto róło, ma ga vosúo esar serto de aver tuto sóto de łu, e el ga catà calche vecio róło republican co i só poderi.
- Ghe xe stà dà, par tuta ła vida, łe tribunicia potestas, che na 'olta i gavea i tribuni de ła plebe: co sto poder el podea ciamar el Senado, parlarghe drento e anca blocar łe só desixion.
- Ghe xe stà dà anca l' imperium che ghe dava un saco de poderi parché el podéa far queło che el vołea na ła zestion del teritorio: l'imperium infati ghe permetéa de comandar tuto l'exercito.
El 27 a.C. e el 23 a.C. i xe i ani piesè inportanti de sta rifórma, co che Augustus ga catà daseno tuti i poderi de inperator de Róma, ma eło, co astusia, se ga fato senpre ciamar "Prinsipe" o "Primo Sitadin", par no darghe al Senado (e a tuti i rółi de ła vecia e deso morta republica) l'inpresion de esar comandài da qûalchidun.
Co i nuvi poderi che l'avéa, Augustus ga meso posto ła diresion de l'Inpero. El ga stabiłío bési senpre precixi in tuto el teritorio; el ga méso suxo na conpagnía de servisio sivil formà da cavałieri e òmeni łíberi (prima i jera soło che s·ciavi) e el ga prometésto riconpénse ai soldài quando che i gavaría łasà el servisio miłitar.
El xe stà maestro inte el spanpanarse dapartuto par l'Inpero, parché cusí i sitadini i se bituava e scominsiava a vołerghe ben cofà só cao: el ga scominsià a tirar suxo i archi de trionfo, el semenava só statue dapartuto, ma queło che al pòpoło ghe piaxea de piú jera i zughi. Anca deso se parla de pax augustea, che saría el regno de Augustus, che el ga fermà tute łe guere siviłi che ghe jera drento l'inpero. Ła pacificasion de łe guere çiviłi ła xe stà çełebrà come na nova età de l'oro dai scritori e poeti de l'epoca, come Orazio, Livio e soratuto Virgilio. Ła celebrasion dei zughi e dei avegnimenti spesiałi i raforsava ła so popolarità.
Augusto inoltre par primo el ga creà un corpo de vigili, e na forsa de połisia par ła sità de Roma, che ła xe stà divixa aministrativamente in 14 region.
El control conpleto del Stato el ghe ga permetìo de indicar chi che gaveva da vegner dopo de èło, nonostante el rispeto formałe de ła forma republicana. A l'inisio el se ga rivolto a so neodo Marco Claudio Marcello, fiol de so soreła Ottavia, che el ga maridà co so fioła Giulia. Marcello parò l'è morto inte el 23 a.C.: alcuni dei storici vegnùi dopo i ga avansà l'ipotexi che el fuse stà invelenà da Livia (anca se probabilmente no l'era mìa vera).
Augusto quindi el ga maridà ła fioła a ła so "man destra", Agrippa. Da sta union xe nato tri fioi Caio Cesare, Lucio Cesare e Postumo (ciamà cosita parché l'è nato dopo che so pare l'era morto) e i du piesè grandi i xe stè adotè dal nono, co l'intension de farghene i so sucesori, ma anca lori i xe morti zoini. Augusto el ga mostrà de esar contento anca de so du figliastri (fioi del primo matrimonio de Livia) Tiberio e Druso, che i ga conquistà a so nome novi teritori inte el nord.
Dopo che xe morto Agrippa in tel 12 a.C., el fioło de Livia, Tiberio, el se ga separà da ła prima mojere, fioła de Agrippa, e el se ga maridà coła vedova, Giulia. Tiberio el zera sta ciamà a dividare co l'inperador ła tribunicia potestas, che ła zera fondamento del poter inperial, ma poco dopo el se ga ritirà in bando vołontario a Rodi. Dopo ła morte inaspetà de Caio e Lucio intel 4 a.C. e 2 a.C. rispetivamente, e ła preçedente morte del fradeo Druso magior (9 a.C.), Tiberio el xe sta riciamà a Roma, e el xe sta adotà da Augusto, che ło ga dexignà inte sto modo so erede.
I Inperadori Flavi
Vespasiano l'era stà un Generałe de notevole suceso e el gavéa aministrà tante parti esterne de l'Inpero.
Varda anca
Sora łe bataje:
- Lista bataje romane
Sora łe persone:
Linganbi foresti
- (EN) Roman EmpireEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Inpero Roman
el detien schemi gràfeghi so - Łe sità romane Archivià il 12 de febraro 2007 in Internet Archive.
- Imperium-Romanum Archivià il 30 de marso 2009 in Internet Archive.
- Roma Aeterna
- Signa Inferre Archivià l'8 de majo 2006 in Internet Archive.
- El tramonto del'inpero
- (EN) (FR) The Roman Law Library Archivià il 31 de agosto 2012 in Internet Archive.
| Controło de autorità | VIAF (EN) 28145424500486830493 · ISNI (EN) 0000 0001 2106 5979 · BNF (FR) cb12139445g (data) · WorldCat Identities (EN) 28145424500486830493 |
|---|
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
