La fiłozofia[1] (in grego antigo:φιλοσοφία
, philosophía[2], formà da φιλεῖν (phileîn), "amar", e σοφία (sophía), "sapiensa", o sia "amor par ła sapiensa"[3]) el ze un canpo de studi che el se fa domande e el reflete sul mondo e su l'èsar uman, indaga sul senso de l'èsar e de l'ezistensa umana. Cofà intrìnseco inte l'isteso nome, ła fiłozofia ła ze l'amore par ła sapiensa (intendesta cofà conosensa) e ła reserca.[4]
La soeta de Minerva el ze el sìnboło de ła fiłozofia
Prima oncora che indàzene specułativa, ła fiłozofia ła ze sta na disiplina che ła ghea asumesto anca i caràtari de ła condusion del "modo de vita", par ezénpio inte l'aplicasion concreta dei prinsipi traesti traerso de ła reflesion o pensiero. In sta forma, sta cuà ła zera nasesta inte l'antiga Gresa[5].
A far pì conplesa na definision unìvoga de ła fiłozofia el concore el disentire intrà i fiłòzofi su l'isteso ojeto de ła fiłozofia: racuanti i orienta l'anàłize de ła fiłozofia verso l'omo e i so intaresi cusita cofà che el vien esponesto inte l'Eutidemo de Platon, par el cuało sta cuà ła saria «ła dòpara del savere a vantajo de l'omo»[6].
Inte el proseguimento de ła istòria de ła fiłozofia altri autori che i sègue sta opinion i ze Cartèzio («Tuta ła fiłozofia ła ze cofà un àlbara, che ła ga łe raize che łe ze ła metafìzega, el trozo el ze ła fìzega, e łe rame che łe nase da sto trozo łe ze łe altre siense, che łe se reduze in trè prinsipałi: ła medezina, ła mecànega e ła morałe, intendendo ła pì alta e ła pì perfeta morałe, che presuponindo na conosensa totałe de łe altre siense, ła ze l'ùltemo grado de ła sajesa»),[7]Thomas Hobbes,[8] e Immanuel Kant, el cuało, el definise ła fiłozofia cofà «siensa de ła rełasion de ogni conosensa col fin sesìfego de ła razon umana»[9].
Altri pensatori i pensa che ła fiłozofia ła gàpia da mirar a ła conosensa de l'èsar par come che el ze sevendo un percorso che, fate łe dèbite defarense, el va dai ełeai[10] finmente a Husserl e Heidegger.
Senpre renovada, oncó ła fiłozofia ła se ga speciałizà in numarévułe disipline, che łe se òcupa de determenai setori de ła reflesion fiłozòfega, in racuanti cazi confinanti co altre siense umane.
Fiłozofia teorètega
Par savèrghene de pì, vardarse anca ła voze fiłozofia teorètega.
Ojeto de ła fiłozofia teorètega ła ze ła conosensa inte el senso pì astrato e zenerałe; ła pusibiłità e el fondamento del conósar uman, e i so ojeti pì universałi e astraesti, cofà l'èsar, el mondo, etc.
Lòzega: ła lòzega, orìzenariamente, ła forma el stùdio de łe corete magnere de funsionamento e espresion de ła razon umana (logos). Sta cuà ła ga dopo asumesto el caràtare particułare de disiplina che ła se òcupa del coreto argomentare, da na vizion meramente formałe e sinbòlega; in sto senso ła ze na disiplina afina a ła matèmatega.
Metafìzega: ła fiłozofia teorètega ła ga asumesto par un perìodo stòrego longo el caràtaro de fiłozofia prima o sia metafìzega. Sta cuà, letaralmente, ła ze ła conosensa che ła se volta a cuei enti zenerałisimi che i ze "al de là" dei enti sensìbiłi.
Ontołozia: l'ontołozia ła se òcupa del stùdio de l'èsar in cuanto èsar, de ła so defarensa co l'ente (defarensa ontołòzega), del so raporto col gnente, o sia cheło che no el ze èsar.
Epistemołozia e gnozeołozia: co defarenti sfumadure, anbedó łe se òcupa de l'anàłize dei lìmiti e de łe modałità de ła conosensa umana. Soratuto inte ła fiłozofia contenporànea, el conceto de epistemołozia el revarda pì spesifegamente ła conosensa sientìfega: in sto senso l'epistemołozia ła ga granda sorapozision co ła fiłozofia de ła siensa.
Fiłozofia de ła siensa: spesifegamente ła ze ła riflesion interiora a ła siensa sul mètodo e su ła conosensa sientìfega.
Fiłozofia del łénguajo: el ze cueła parte de ła fiłozofia che ła se òcupa de studiar el lenguajo inte ła so rełasion co ła realtà. Relasionàndose streta co ła lenguìstega e co ła lòzega, sta cuà ła se òcupa de ła zèneze del lenguajo, del raporto intrà senso e signifegà e de ła modałità traerso ła cuała, in zenerałe, el pensiero el se espresiona.
Teołozia: el ze cueła spesìfega disiplina che ła indaga su l'ezistensa de entità superiori (Dio), sercando de stabiłir el raporto de conosensa che se połe gaver intrà l'ente supremo e l'èsar uman.
Fìzega: ła vària da ła fìzega sientìfega, da ła cuała ła ze stada renpiasada da almanco 4 sècołi, in antighità ła studiava i fenòmani naturałi sensa servirse del mètodo sientìfego.
Fiłozofia pràtega
Par savèrghene de pì, vardarse anca ła voze fiłozofia pràtega.
Ètega o morałe: el ze el canpo de aplicasion pràtego de ła fiłozofia par ecełensa. El so ojeto el ze l'omo in cuanto èsar sociałe: sta cuà inte el particułare ła se òcupa de determenar cheło che el ze justo o sbajà, difarensiando el ben dal małe in baze a na determenada teoria dei vałori o asiołozia. L'ètega ła ze intendesta anca cofà ła reserca de uno o pì criteri che i ghe consenta a l'indivìduo de zestire adeguadamente ła so libartà e de determenàrghene łe limitasion adeguae.
Estètega: el ze un setore de ła fiłozofia che ła se òcupa de ła conosensa del beło naturałe o de cueło artìstego, o sia del zudìsio de gusto. In orìzene, tutavia, el tèrmano estètega el denomenava l'anàłeze dei contegnui e de łe modałità de ła conosensa sensìbiłe.
Fiłozofia del derito: se parla de na disiplina intermèdia intrà fiłozofia e derito, che ła se òcupa de definir i criteri traerso i cuałi el se forma ła sistema de łe norme che łe règoła ła convivensa umana, e i prinsìpi in baze ai cuałi un sistema zurìdego el połe vegner reconosesto cofà vàłido e in vigore.
Fiłozofia de ła pułìtega: ojeto de sta disiplina łe ze łe istitusion inte ła so formasion, soratuto par cheło che revarda i fatori che i règoła l'instaurasion e el mantegnimento del podere inte i confronti de chełi che i ghene ze sotoponesti.
Fiłozofia de ła rełijon: ła ze ła disiplina che ła se òcupa de studiar łe caraterìsteghe de łe prinsipałi rełijon da na vizion fiłozòfega, individuàndoghene łe caraterìsteghe costanti e universałi e studiando el raporto de l'omo co ła rełijon cofà formasion culturałe e stòrega.
Fiłozofia de ła stòria: ła fiłozofia de ła stòria ła se òcupa de ła problèmatega clàsega del signifegà de ła stòria e de un so pusìbiłe fine tełeołòzego. Sta cuà ła se dimanda se ghe ze un dizegno, un fine, un prinsipio guida inte el procedimento de ła stòria umana. Altre cuestion sora de łe cuałe ła se intèroga sta disiplina łe ze se l'ojeto de ła istòria ła ze ła verità o el gaver da èsar, se ła istòria ła ze sìclega o lineare, o se ghe sìpia in sta cuà el conceto de progreso.
Nove disipline
Bioètega: incrozando conosense fiłozòfeghe co anàłize de tipo sientìfego, antropołòzego e mèdego, ła se òcupa inte el particułar de łe caratarìsteghe èteghe ligae a ła vita, umana e no umana. Problemàteghe bioèteghe esensiałi łe concerne ła reprodusion, el nasimento, ła morte, l'identità zenètega, l'inzegnaria zenètega etc.
Fiłozofia de ła mente: su łe moderne descuerte sientìfeghe rełasionae al funsionamento del sistema nervozo uman, ła se ga desviłupà sta disiplina fiłozòfega, che ła se òcupa de indagar inte el raporto intrà ła mente, cofà forma organizativa de ła cosiensa, e el serveło cofà strutura meramente fìzega; cusita cofà el raporto de ła mente col corpo e col mondo.
Consułensa fiłozòfega: ła nase in Zermània, col nome de Philosophische Praxis, par man de Gerd B. Achenbach e Bergisch Gladbach inte el majo del 1981[11] devegnindo ojeto anca de połèmeghe da parte sia del mondo de ła fiłozofia acadèmega sia da cueło là de łe pràteghe psicoterapèuteghe. I sostegnitori de ła consułensa fiłozòfega i declara che sta cuà ła forma na particułar aplicasion de ła fiłozofia, simiłàbiłe ma no coinsidente, co łe terapie psicołòzeghe[12][13]. Za inte el 1998 Michael Zdrenka[14] el ghea censio sirca 130 prateganti de sta disiplina, ma da chel momento el so nùmaro el ze probabilmente cresesto, par el desviłupo de ste atività in racuanti paezi.
Neurofiłozofia: na disiplina che ła intenta de stabiłir un raporto intrà łe neurosiense e ła fiłozofia col dópio-fin de réndar pì ciare łe risposte a łe dimande fondamentałi de ła specułasion fiłozòfega vałéndose de łe descuerte neurosientìfeghe e inte l'isteso tenpo portarghe a łe indàzene sientifeghe su ła mente dei instrumenti specułativi pì precizi che i èvitee confuzion de tipo lenguìstego o concetuałe.
Anne-Marie Malingrey, Philosophia. Étude d'un groupe de mots dans la littérature grecque, des Présocratiques au IVe siècle après J.-C., Parize, Klincksieck, 1961.
«Attività spirituale consistente, secondo il significato letterale della parola, nell'esercizio dell'amore per la sapienza.» in V. Mathieu Filosofia in Enciclopedia filosofica. Vol. 5 p. 4125, 2006, Milano, Bompiani
Ubaldo Nicola, Antologia di filosofia. Atlante illustrato del pensiero, Giunti Editore p.354; Mario Livio, La sezione aurea, Milano, Rizzoli 2003; Rocco Panzarino, Dio Sezione Aurea Bellezza, Collana di Filosofia Sapientia 10, Fasano, Schena editore 2005
