Biołozia

La biołoxia^[1] (dal greco βιολογία, fato da da βίος, bìos = "vita" e λόγος, lògos = "studio") ła xe la siensa che ła studia ła vita, o sia i proçesi fixeghi, chimeghi dei fenomani che i caraterixa i sistemi viventi, e anca la biochimega, mecanixmi mołecołari, xenetega, anatomia, fixioloxia, de conseguensa anca łe asion come l'adatamento, xviłupo, evołusion, i contati intrà de łori e el conportamento.

Sìbèn che sta disiplina ła xe conplesa, ghe xe alguni conçeti che unise, che ła ghin regoła el studio e ła riçerca: la biołoxia ła riconose ła cełuła come unità de baxe de ła vita, i xeni come ła strutura de baxe de l'ereditarietà e l'evolusion darwiniana par selesion nadurałe come el proçeso che regoła ła nasita e l'estinsion de łe specie.

Tuti i organixmi viventi, unicełułari che pluricełułari che i sia, i xe dei sistemi verti, che i soravive trasformando l'enerxia e xbasando l'entropia locałe del sistema par regołare el so anbiente interno e mantegnere na condision stàbiłe e vitałe definia omeostaxi. La biołoxia ła fa łe so riçerche doparando el metodo sientifego par testare ła vałidità de na teoria in manjiera rasionałe, fora da łe parti e reproduxìbiłe chel xe ła formasion de ipotexi, ła sperimentasion e inte l'anałixi dei dati par darghe na vałidità o na invałidità a na teoria sientifega.

Le sotodisipline de ła bioloxia łe vien definie dal tipo de metodo doparà e dal tipo de sistema che se studia: ła biołoxia teorega ła dopara metodi matemateghi par otegnere modełi cuantitativi, ła biołoxia sperimentałe ła fa esperimenti enpireghi par testare ła vałidità de łe teorie proposte e portar vanti ła conosensa umana, inte el speçifego cheło che rivarda ła baxe de ła vita e come che sta cua ła sia vegnesta fora e ła se sia evołua da materia no vivente co un graduałe alsarse del liveło de conplesità del sistema, çirca 4 miliardi de ani fa.

Scałe de indajine de ła bioloxia

La bioloxia ła studia ła vita a pì livełi de scała:

• so scała mołecołare co ła bioloxia molecolare e ła biochimega;
• so scała cełułare co ła çitołoxia;
• so scała multi-cełułare co l'istoloxia;
• so scała sistemega co le neurosiense, l'imunoloxia e altre.;
• so scała de proçesi chimeghi e fixeghi de l'organixmo co ła fixiołoxia;
• so scała del xviłupo de un organixmo co la bioloxia delo xvilupo;
• so scała de unjoło organixmo co ła zooloxia, botanega, microbioloxia e altre;
• so scała de popolasion de organixmi viventi co l'Ecołoxia, e esame de łe interasion intrà de łori co l'etołoxia e psicobiołoxia;
• so scała de evolusion co ła sistematega e ła bioloxia evołutiva.

• 
  Biołoxia a liveło mołecołare: el DNA
• 
  Biołoxia a liveło cełułare: ła çełuła
• 
  Biołoxia a liveło de tesuti: sesion de un muscoło schełetrego
• 
  Biołoxia a liveło de organixmi: Drosophila melanogaster
• 
  Biołoxia a liveło de sistemi: un ecosistema

Prinçipałi setori de ła biołoxia

en ordane alfabetego^[2][3]:

• Anatomia - studio de ła strutura del organixmo
• Anatomia coparada - studio evołusionistego de łe struture bioloxeghe
• Astrobiołoxia - studio de l'evolusion, de ła distribusion e del futuro de ła vita inte l'universo
• Biochimega - studio dei fenomani chimeghi che i caraterixa i esari viventi
• Biofixega - studio dei fenomani biołoxeghi co metodi tradisionalmente doparai in fixega
• Bioinformadega - scritura, archiviasion e analixi de le informasion biołoxeghe
• Biołoxia cellulare - studio de ła cełuła come unità conpleta e dei proçesi drento de sta cua
• Biołoxia dei sistemi
• Biołoxia del sviluppo - studio dei proçesi de formasion de un organixmo, dal xigote a l'organixmo intiero
• Biołoxia evolutiva - studio de l'orixane de ła variasion de łe spece inte el tenpo
• Biołoxia forense - studio de dati e de metodi biołoxeghi in ciave forense
• Biołoxia molecolare - studio dei fenomani biołoxeghi a liveło mołecołare
• Biołoxia quantistega - studio dei mecanixmi cuantisteghi inte i sistemi biołoxeghi
• Biołoxia sintetega - studio di funsion biołoxeghe che no ghe xe in naura
• Biołoxia struturale - studio de łe struture che łe caraterixa i esari viventi e in particołare łe biomołecołe
• Biołoxia teorega - studio matematego dei fenomani biołoxeghi
• Biomeccanica - studio dei aspeti mecaneghi dei sistemi biołoxeghi
• Biotecnołoxia - studio de ła manipolasion de ła materia vivente, compresa la manipolasion xenetega
• Botanica - studio de łe piante
• Criobiołoxia - studio dei efeti de łe base tenperadure inte i esari viventi
• Cronobiołoxia - studio dei çicli de tenpo inte i esari viventi
• Ecołoxia - studio delle interasion degli organixmi viventi intrà de łori co i ełementi no viventi del so anbiente
• Farmacołoxia - studio de l'interasion intrà le mołecołe fixiołoxegamente ative e l'organixmo
• Fisiołoxia - studio del funzionamento degli organixmi viventi
• xenetega - studio dei xeni e de l'eredità
• Immunołoxia - studio del sistema imunitario
• Istołoxia - studio dei tesui viventi
• Micołoxia - studio dei fonghi (fonk)
• Microbiołoxia - studio degli organixmi microscopeghi e de le so interasion co i altri esari viventi
• Morfołoxia - studio de ła forma inte i esari viventi
• Nanobiołoxia - studio de l'organixasion inte l'ordane dei nanometri inte i sistemi bioloxeghi
• Neuroscienze - studio del sistema nervoxo, ciapando drento anca ła fixiołoxia, l'anatomia, la biochimega e le funsion cognidive emerxenti
• Psicobiołoxia - studio de le baxi biołoxeghe de le funsion comportamentali
• Sistematega - studio de ła clasefegasion dei eaeri viventi
• Zoołoxia - studio dei animałi
  • Etołoxia - studio del conportamento animałe

Categorixasion par organixmi studiai

La tabeła che njien, el mete in ordane alfabetego łe branche de ła biołoxia, che le trabaca inte el studio de particołari tipi de organixmi:

Branca de ła biołoxia	Organixmi studiai	Clasifegasion sientifega dei organixmi studiai
Algołoxia	Alghe	grupo Algae (che ła fa parte del regno Protista)
Antropołoxia	Omo	xenare Homo
Aracnołoxia	Aracnidi	clase Arachnida
Batracołoxia	Anfibi	clase Amphibia
Bateriołoxia	Bateri	regno Bacteria
Botanega	Piante	regno Plantæ
Entomołoxia	Exapodi	superclase Hexapoda
Erpetołoxia	Retiłi e anfibi	clase Reptilia e clase Amphibia
Itiołoxia	Pesi	grupo Pisces
Mamołoxia	Mamiferi	clase Mamalia
Micołoxia	Fonghi / Fonk	regno Fungi
Microbiołoxia	Microrganixmi	organixmi che fa parte a vari regni, intrà sti cuà Bacteria, Archaea, Fungi (soło alguni) e Protista
Ornitołoxia	Oxełi	clase Aves
Primatołoxia	Primati	ordane Primates
Protistołoxia	Protisti	regno Protista
Virołoxia	Virus	dominio Acytota (clasifegasion discusa)
Zoołoxia	e Protozoi	regno ' e grupo Protoxoa

• 
  Microrganixmi: virus, Gamma phage
• 
  Microrganixmi: batero, Gemmatimonas aurantiaca
• 
  Piante: formenton (Triticum)
• 
  Funghi (fonk): spugnoła (Morchella esculenta)
• 
  : bò (Bos taurus)