Xoʻjali

Xoʻjali (ozarbayjoncha: Xocalı tinglang^ⓘ; armancha: Խոջալու, romanizatsiyasi: Khojalu) Ozarbayjonning Xoʻjali tumanidagi, Togʻli Qorabogʻ mintaqasidagi shaharcha.

Xoʻjali ozarbayjoncha: Xocalı armancha: Խոջալու
Shahar
39°54′40″N 46°47′21″E
Mamlakat	Ozarbayjon
Tuman	Xoʻjali
Hukumat
Markazi balandligi	570 m
Rasmiy til(lar)i	ozarbayjon tili
Aholisi  (2015[1])	1 397
Vaqt mintaqasi	UTC+4:00
Xoʻjali

Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi paytida ozarbayjon aholisining ommaviy qirgʻin qilinishi va koʻchib ketishigacha bu shaharcha eski Togʻli Qorabogʻ muxtor viloyatidagi ikkinchi yirik Ozarbayjon shaharchasi boʻlgan^[2][3].

Stepanakert aeroporti shaharchaning janubida joylashgan.

Toponimikasi

Shaharchaning ozarbayjoncha nomi, Xoʻjali, xoʻja (xoca) soʻzidan kelib chiqqan boʻlib^[4], forscha xoʻja (khawaja) soʻzining ozarbayjoncha talaffuz shakli hisoblanadi^[5].

2001-yilda aholi punkti Artsax mudofaa armiyasining marhum generali Kristapor Ivanyan sharafiga Artsax hukumati tomonidan Ivanyan (Իվանյան) deb oʻzgartirilgan^[6].

Tarixi

Kavkaz taqvimining 1910-yil nashriga koʻra, 1908-yilda Xoʻjalida 184 tatar (yaʼni ozarbayjon) boʻlgan^[7]. 1912-yilgi nashrda Xoʻjalida 172 tatar va 52 rus aholisi boʻlgan^[8].

Sovet davrida Xoʻjali Togʻli Qorabogʻ muxtor viloyati Askaron tumanidagi qishloq boʻlgan.

Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi

Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi boshlanishi bilan Ozarbayjon hukumati yangi tuman markazini tashkil etish rejasini amalga oshirishga kirishdi. 1988-yildan 1990-yilgacha Xoʻjali aholisi 2135 dan 6000 kishiga koʻpaydi, asosan Sovet Oʻrta Osiyodan kelgan muhojirlar (shu jumladan 2000 dan ortiq mesxetin turklari) va Armanistondan kelgan muhojirlar (2000 ga yaqin) hisobiga. 1990-yil aprel oyida Ozarbayjon hukumati Togʻli Qorabogʻ avtonom viloyati va uning ichki boʻlinmalarini tugatdi. Xoʻjaliga shahar maqomi berildi va eski Askaron tumani va Martuniy tumanining bir qismidan tashkil topgan Xoʻjali tumanining maʼmuriy markaziga aylandi^[9][10]. 1991-yilda shaharchada 6300 nafar ozarbayjon istiqomat qilgan^[3].

1992-yil 26-fevralda Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi chogʻida Armaniston qoʻshinlari tomonidan shaharchani egallab olish paytida aholining aksariyati qochib ketgan va Xoʻjali qirgʻinida yuzlab odamlar halok boʻlgan. Xoʻjali qirgʻini mahalliy tartibsiz arman kuchlari^[11] va Mustaqil davlatlar hamdo‘stligining 366-chi gvardiya motooʻqchi polki tomonidan^{[12][13][14][15][16]} ozarbayjonlarning, asosan tinch aholi vakillarining, shu bilan birga qurolli qoʻshinlarning ham ommaviy oʻldirilishi edi. Bu voqea Qorabogʻ armanlari tomonidan Shusha shahrini bosib olishi, Lochin va Togʻli Qorabogʻ va Armaniston oʻrtasidagi Lochin yoʻlagini egallab olishi, shuningdek, 1992-yil iyunida Ozarbayjonning Togʻli Qorabogʻdagi Mardakert viloyatiga qarshi hujumi bilan bir qatorda urush vektorini belgilab bergan toʻrt voqeadan biri boʻldi^{[manba kerak]}. Ozarbayjon hukumati daʼvo qilgan qurbonlar soni 613 nafar tinch aholi, shu jumladan 106 ayol va 63 bolani tashkil qiladi^[17]. Human Rights Watch maʼlumotlariga koʻra, bu kamida 200 ozarbayjonning oʻlimiga sabab boʻlgan, ammo 500-1000 kishi halok boʻlgan boʻlishi mumkin^[18][11][19].

Artsax Respublikasi

Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushidan keyin shaharcha Artsax Respublikasining Askaron viloyati tarkibiga kirdi va bu yerga armanlar joylashtirildi.

Shaharchada 2005-yil 908 kishi^[20], 2015-yil esa 1397 kishidan iborat boʻlgan, aholining aksariyati armanlar^[1].

2020-yilgi Togʻli Qorabogʻ urushidan soʻng Vazgenashendan (Gulobli) koʻchirilgan besh arman oilasi shaharchaga, shuningdek, Shoshga (Shushikend) joylashdi^[21][22]. Artsax 2021-yilda shaharchada Hadrut viloyatidagi Mets Tagher (Buyuk Togʻlar) qishlogʻidan koʻchirilganlar uchun 400 dan ortiq xonadondan iborat ikkita yangi turar-joy mavzesini qurishni boshladi^[23].

Ozarbayjon Respublikasi

Xoʻjali 2023-yil 24-sentyabrda Ozarbayjonning Togʻli Qorabogʻdagi hujumidan soʻng Ozarbayjon nazoratiga oʻtdi. 2023-yil 15-oktyabr kuni Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyev Xoʻjali shahrida Ozarbayjon davlat bayrogʻini koʻtardi^[24].

Tarixiy meros obyektlari

Shaharcha va uning atrofidagi tarixiy meros obyektlari orasida miloddan avvalgi 2—1-ming yilliklarga oid qoʻrgʻon va dalalar hamda 14-asrga oid qabr mavjud. Shaharchadan bir necha yuz metr gʻarbda soʻnggi oʻrta asrlar va 18-asrga oid qabr toshlari hamda 19-asr turkiy maqbarasi joylashgan^[25][1].

Iqtisodiyoti va madaniyati

Aholisi asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullanadi. 2015-yil holatiga koʻra shaharchada shahar binosi, madaniyat uyi, oʻrta maktab, oʻn bitta doʻkon va tibbiyot punkti mavjud^[1].

Xalqaro munosabatlari

2010-yil fevral oyida Ozarbayjon-Chexiya jamiyati surgundagi Xoʻjali va Chexiyaning Liditse shahri ozarbayjonlari maʼmuriyati vakillari Xoʻjali va Liditseni birodarlashgan shaharlar qilish toʻgʻrisida bitim imzolashlari va Liditsadagi koʻchaga „Xoʻjali“ nomi berilishi haqida xabar bergan edi^[26][27][28]. 2012-yil mart oyida Liditse shahri meri Veronika Kellerovadan iqtibos keltirgan xabarlarda Liditse va Xoʻjali hech qachon qardosh shahar boʻlmaganini rasman taʼkidlandi. U Liditse shahrida Xoʻjali nomli koʻcha borligi haqidagi xabarlarni ham rad etdi^[29].

Galereya

• 
  Panorama
• 
  Oʻyin maydonchasi
• 
  Bogʻcha
• 
  Shaharchadagi maktab
• 
  Maqbara
• 
  Panorama
• 
  Yodgorlik
• 
  Manzara
• 
  Vino zavodi
• 
  Shaharchaga kiraverishdagi arman tilidagi belgi

Manbalar

1. Hakob Ghahramanyan. „Directory of socio-economic characteristics of NKR administrative-territorial units (2015)“.
2. Андрей Зубов. „Андрей Зубов. Карабах: Мир и Война“. drugoivzgliad.com. 2020-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 29-may.
3. „ДОКЛАД ПРАВОЗАЩИТНОГО ЦЕНТРА «МЕМОРИАЛ» О МАССОВЫХ НАРУШЕНИЯХ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА, СВЯЗАННЫХ С ЗАНЯТИЕМ НАСЕЛЕННОГО ПУНКТА ХОДЖАЛЫ В НОЧЬ С 25 НА 26 ФЕВРАЛЯ 1992 г. ВООРУЖЕННЫМИ ФОРМИРОВАНИЯМИ“. memohrc.org. Memorial. Qaraldi: 2021-yil 26-fevral.
4. Ashyrly, Akif. Türkün Xocalı soyqırımı (az). Baku: Nurlan, 2005 — 12-bet. „"Xoca" türkcə ağ-saqqal, "böyük" mənasını daşıyaraq hörmət əlamətini bildirir“
5. The Persian Gulf in Modern Times. New York: Palgrave Macmillan US, 2014. DOI:10.1057/9781137485779. ISBN 978-1-349-50380-3.
6. „Karabakh Marks Ten Years Of 'Independence'“. azatutyun.am.
7. Кавказский календарь на 1910 год, 65th (Russian), Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom, 1910 — 398-bet.
8. Кавказский календарь на 1912 год, 67th (Russian), Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom, 1912 — 217-bet.
9. Doklad obщestva „Memorial“ (Wayback Machine saytida 2014-06-22 sanasida arxivlangan) (Memorial). Nezavisimaya gazeta, 18 June 1992
10. „Карабахские депутаты: Ходжалу стал жертвой политических интриг и борьбы за власть в Азербайджане – ИА REGNUM“. regnum.ru.
11. „Response to Armenian Government Letter on the town of Khojaly, Nagorno-Karabakh“. hrw.org. Human Rights Watch (1997-yil 23-mart). — „Yet we place direct responsibility for the civilian deaths with Karabakh Armenian forces.“. Qaraldi: 2021-yil 25-fevral.
12. de Waal, Thomas. Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. ABC-CLIO, 2004 — 172–173-bet. ISBN 0-8147-1945-7.
13. „New York Times – massacre by Armenians Being Reported“. Commonwealth of Independent States; Azerbaijan; Khojaly (Armenia); Armenia: Select.nytimes.com (1992-yil 3-mart). 2007-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 28-aprel.
14. Smolowe, Jill (16 March 1992). „TIME Magazine – Tragedy Massacre in Khojaly“. Time.com. 28 February 2005da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 28 April 2014.
15. Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh, vol. 1245 of Human rights documents, Human Rights Watch, 1992, p. 24
16. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus By Svante E. Cornell
17. „Letter dated 26 February 2015 from the Permanent Representative of the Republic of Azerbaijan to the United Nations Office at Geneva addressed to the President of the Human Rights Council“. 2016-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
18. Human Rights Watch/Helsinki. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. New York [u.a.]: Human Rights Watch, 1994 — 5-bet. ISBN 1-56432-142-8. Qaraldi: 2014-yil 12-mart.
19. „Report of Memorial Human rights center (In Russian)“. Memo.ru. 2014-yil 22-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 28-aprel.
20. „The Results of the 2005 Census of the Nagorno-Karabakh Republic“. National Statistic Service of the Republic of Artsakh.
21. „Մարտունու շրջանի Վազգենաշեն համայնքը նույնպես անցել է Ադրբեջանին“. Hetq.am.
22. LLC, Helix Consulting „Մարտունու շրջանի Վազգենաշեն համայնքը նույնպես անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո - Այսօր' թարմ լուրեր Հայաստանից“. www.aysor.am.
23. „More than 400 apartments to be built in Artsakh's Ivanyan village“. news.am (2021-yil 14-avgust).
24. „Ilham Aliyev raised National Flag of Azerbaijan in Khojaly city“ (en). president.az. Official web-site of the President of the Republic of Azerbaijan (2023-yil 15-oktyabr). Qaraldi: 2024-yil 1-yanvar.
25. Kiesling, Brady; Kojian, Raffi. Rediscovering Armenia: An in-depth inventory of villages and monuments in Armenia and Artsakh, 3rd, Armeniapedia Publishing, 2019.
26. „Khojaly to be twinned with Czech Lidice“. Trend News Agency (2010-yil 22-fevral). 2010-yil 24-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-fevral.
27. „A street in Lidice, Czechia to be named after Khojaly“. Azerbaijan Press Agency (2010-yil 22-fevral). 2011-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-fevral.
28. Asya Chekanova.. „Лидице стали побратимами Ходжалы. Армения против“. Český Rozhlas (2010-yil 9-mart). Qaraldi: 2010-yil 29-aprel.
29. „Mayor Veronika Kellerova: Lidice, Khojaly not sister cities, no street named Khojaly in Lidice“. Panorama.am. Qaraldi: 2012-yil 2-mart.

Havolalar

• Aholi statistikasi (2005)