Qorabogʻ

Qorabogʻ (ozarbayjoncha: Qarabağ, amh. ) – Kavkaz ortida joylashgan tarixiy-geografik hudud boʻlib, 2 qismdan tashkil topadi. Bular: Qorabogʻ tekisligi(ravonligi) va Togʻli Qorabogʻ.

Milloddan avalgi V-IV asrlardagi Kavkazning etnik kartasi. Ushbu karta antik mualliflar tomonidan hamda arxeologik fikrlar asosida tashkil etilgan edi. Boʻyalmagan joylari – bu hali mustahkam oʻrganmagan hududlar.

Togʻli Qorabogʻ zangori rangda, Qorabogʻ tekisligi esa kulrangda koʻrsatilgan.

XVI – XVII asr oʻrtasida „beglarbek“ xonlik (tumani) Safaviylar davlatining tarkibiga kirgan. Bu davrda ravonliklar hamda toʻg etaklari – musulmon xonliklarga qaragan boʻlsa-da, togʻlar ustidagi hududlar arman „melikstva“lar tarkibida boʻlgan. XVIII asr oʻrtasi – XIX asr boshlarida shu yerlarda Qorabogʻ xonligi boʻlgan boʻlsa, 1805-yildan boshlab hudud Rossiya imperiyasi tarkibida, Sovet davrda esa Ozarbayjon SSR tarkibida bolgan. Hozirgi kunda ham bu hudud de-yure, de-fakto Ozarbayjon tarkibiga kiradi, ammo 1990—2020-yillarda tan olinmagan Artsax Respublikasi tomonidan bosib olingan.

Qorabogʻ – kichik Kavkaz togʼlarning zanjiridan to Koʻra va Araks daryolarning qoʼshilishigacha hududini qamrab oladi. Qorabogʻ 2 qismga: Togʻli Qorabogʻ va Qorabogʻ tekisligiga boʻlingan. Bu hududni asosan turli xil Kavkaz xalqlari egallagan. Tarixchilar fikrlashicha, Fors boshqaruvining choʻqqisida, yuqorida aytilgan mahalliy Kavkaz xalqlari Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kiragan. Miloddan oldingi IV asrda Qorabogʻ hududi Armanistonning Ervandid podsholigi tarkibiga kirgan^[1][2]. Miloddan avvalgi II asr boshlarida hududni Middii Atropatenidan Buyuk Armaniston tomonidan bosib olindi va uning tumanlari tashkil etildi: Arsax (toʻgʻ ustidagi qismi) va Utik (ravonli qismi)^[3]. Shu davrdan boshlab, 600 yil davomida, miloddan avvalgi 390chi yillargacha bu hududiningsi Buyuk Armaniston davlatining chegaralarida joylashgan edi. Qadimgi grek, rim va arman tarixchilar, geograflar taʼkidlashicha mazkur davlatning Sharqiy-Shimoliy chegarasi „Kura“^[4] daryodan oʻtgan edi. Buyuk Armaniston davlatining qulashidan soʻng bu tumanlar(Arsax va Utik) Kavkaz Albaniya^[5][6] polietnik davlatga tegishli boʻldi. Keyinchalik, V asr oʻrtalarida, uning poytaxti Ravonli Qorabogʻga koʻchirildi, endilikda asoslangan Partav shaharga (Barda).

Buyuk Armaniston I-IV asrlarda. „Jahon tarixi“ ning II tomidan(M.,1956). Unda, Buyuk Armanistoning 387yilda boʻlinishidan soʻng qoʼshni davlatlarga oʻtgan yerlar shtrixlangan.

Uzoq payt davomida Armaniston tarkibiga kiruvchi togʻ ustidagi Qorabogʻ armanlashtirilgan^[7] edi. Bu jarayon antik davrdan boshlangan boʻlib, erta oʻrta-asrlikda VIII-IX asrlarda oʻz payoniga yetti. 700chi yillarda arman tilining^[8] Qorabogʻ sheʼvasi borligi haqida maʼlumotlar mavjud. Shunday qilib, Arsax(togʻ ostidagi Qorabogʻ) va Utikning togʻli qismida armanlar^[9] yashagan edilar.

"….Berdaʼa va Shamkur orqasida arman qabilasidan xalq…" „…Mayli, Berdaʼadan Dabilga borsin arman yerlardan va bu barcha shaharlar Ashutning oʼgli, Sanbat podsholigidan“.^[10]

Tahminan 1420-yilda Qorabogʻga birinchi marta yevropalik, nemis Iogann Shiltberg^[11] tashrif buyurdi va bunday yozdi:

" Amir Temur vafotidan soʻng men uning oʻgʻli bilan tanishdim. Shohrux Mirzo ismli oʻgʻli, Armanistonda 2ta qirollikning egasi boʻlib, qish kunlari katta Qorabogʻ ataluvchi ravonlikda oʻtkazish anʼanaga ega edilar. Bu ravonlik yonida Kur yoki Tigr daryosi oqadi va uning qirgʻogʻida eng yaxshi ipakni terishadilar. Shu ravonlik Armanistonda joylashganligiga qaramay, u musulmonlarga qarashli boʻlgan. Qishloqlarda armanlar ham yashaydilar, ammo ular musulmonlarga soliq toʻlashga majbur boʻlgan. Armanlarning menga nisbatan boʻlgan munosabati yaxshi edi, chunki men nemis edim, ular nemislarni hurmat qilishardi. Ular menga oʻzlarining tilini oʼrgatardilar va oʻzlarini "Pater noster „ni berishdi.“^[12]

Shoxruxni Qorabogʻda qishni oʻtkazish toʻgʻrisida XV asrning arman tarixchi Foma Mesopesi^[13] ham yozgan edi. Mongol bosqinchilikdan soʻng, Ravonli Qorabogʻda turk koʻchmanchi qabilalar yashagan ekan. Natijasida ravonli Qorabogʻning aholi musulmonlashtirigan va turklashtirilgan edi. Qorabogʻning togʻ ostidagi qismida esa Xachen xonligi oʻz kuchini yoʻqotmagan edi. Keyinchalik esa bu xonlik 5ta (Xachen, Dizak,Varanda Djraberd va Gyulistan) arman xonliklarga parchalandi. Bu 5ta xonliklar XVIII asrning oxiri qadar oʻzlarining Xamsa meliklar xonlar tomonidan boshqargan edi. Xams – arman milliy-davlatchilikning tuzilishining oxirgi markaziga aylangan edi.^[14] "Qorabogʻ – Araksning chap qirgʻogʻi hamda Kuraning oʻng qirgʻogʻi oʻrtasida, Mugan daladan yuqoriroqda, toʻglarda joylashgan mamlakat dir. Bu mamlakatning asosiy yashovchilar – armanlar, avloddan avlodga oʻtadigan 5ta oʻzlarining meliklar yoki honlar bilan boshqarardilar.

Gandzasarda „Gasan-Djalal“ – qadimgi arman tilida yozuvi XIII asr

Tumanlar soniga koʻra:

1 – Charapert, 2 – Igermadar, 3- Duzax, 4-Varand, 5- Xachen. Har bir tuman 1 minggacha harbiylarni chiqarish mumkin edi. Meliklarni Nodir tasdiqlagan edi va ular toʻgʻridan toʻgʻri shoxga qarashardilar. Mahalliy hokimiyat vakolati esa Armaniston tomondan koʻrsatilgan patriarx bajargan edi. U qoʻshimcha „agvan“ (Armanistonning qadimgi nomi) titulga ega boʻlgan." Hujjat, 1740-yil.^[15]

Safaviylar davrlarda (1502—1722-yillar) Qorabogʻ oʻ oʻzgacha beglarbekni tashkil etgan. Uning toʻg ustidagi qismi arman xonlar qoʻlida qoldi, tekislik hududi va toʻg etaklari esa musulmon xonliklar tarkibiga kirardi.^[16] 1736-yilda Eronda hukumat yangi Afsharid dinastiyadan Nodir-shaxga oʻtdi. U 5ta arman toʻg ustidagi Qorabogʻ tuman yerlarni hamda Zangizurni Gyandjin (Qorabogʻ) beklarbekdan ajratdi va toʻgʻridan toʻgʻri shox hukumatiga boʻysondi.^[17][18] 1747-yilda Ravonli Qorabogʻda xonlik tashkil etilib, tarixda birinchi^[19] marotaba Toʻg Ustidagi Qorabogʻ ustida oʻz hukumati tashkil etdi.^[20] Aslida u (xonlik) Eron, 1805 chi yildan soʻng Rossiya himoyasida edi. Xonlik 14 may 1805chi^[21] yildan Rossiyaga qoʻshildi, Rossiya-Eron urushdan soʻng.

Xonlikni yoʻq qilganidan keyin, Qorabogʻ tumani harbiy boshqaruvi bilan vujudga kelgan (1846-yildan boshlab Shemaxin, keyinchalik Baku) viloyati tarkibida; 1868-yildan boshlab – Yelizavetpol viloyatidagi va u quyidagi: Shushin, Djebrail, Djevanshir va Zangezur tumanlarga boʻlingan edi. 1828-yilda Qorabogʻga 700ta arman oilalar kuchib kelgan edi, asosan Ravonli Qorabogʻga. Lekin, 300 oila qaytib keldi, koʻpi esa oʻlat epidemiyasidan vafot etganlar. XVIII- XIX asrlarda Qorabogʻ oʻzgacha „ Qorabogʻ“ nomli otlarning turi bilan mashhur boʻlgan. 1918-yildan ravonli Qorabogʻ yangitdan tashkil etilgan Ozarbayjon Demokratik Respublikasi tarkibida; toʻg ustidagi Qorabogʻ esa bahsli hududiningsi edi va to 1920-yilgacha u yerda ozarbayjon va armanlar oʻrtasida toʻqnashuvlar boʻlgan edi. 1920-yilda Toʻg Ustidagi Qorabogʻga Qizil Armiya kirdi. 1921-yilning 5 iyuldan Toʻg Ustidagi Qorabogʻning hududiningsi (94% arman xalqidan tashkil etgan hudud) Ozarbayjon SSR tarkibiga kiritildi, keng avtonom huquqlari va erkinliklari bilan.

Qorabogʻ toʻqnashuvi (urushi)

1987-yilning 2chi yarmidan boshlab Toʻg Ustidagi Qorabogʻ Avtonom Viloyatida(T. U. K. A. V.) va Armanistonda, T. U. K.ni Ozarbayjon SSR tarkibidan Armaniston SSR tarkibiga oʻtkazish uchun harakati faollashgan edi. 1987-yilning sentyabr-oktyabr oylarida Shamxor tumanning Chardaxli (arman) qishlogʻida, xalq va Ozarbayjon Kom. partiyasining birinchi kotibasi M.Asadov oʻrtasida toʻqnashuv vujudga kelgan. 1987-yilning noyabr oyida etnik aʼro toʻqnashuvlar natijasida Kafan va Megriy (Armaniston SSR) tumanlarida yashovchi ozarbayjonliklar Ozarbayjonga ketiptilar. Tomas de Vaal oʻzining kitobda, armanlik Svetlana Pashayeva hamda ozarbayjonlik Arif Yunusovning misolida Armanistondan Bakuga ozarbayjonliklar koʻchishlari(1987-yil noyabr va 1988-yil yanvar oyida) haqida guvohlar keltirgan. Pashayeva, 2 odamlarga toʻla vagon (keksalar va bolalar ular qatorda) Ozarbayjonga kelgani haqida gapirib berdi.

1988-yilning 20 fevralda T. U. K. A. V.deputatlar sessiyada T. U. K. A. V.ni Armaniston SSR tarkibiga qoʻshilishi haqida murojaatni qabul qilishgan edi. 22 fevralda shu Askeran yonida armanlar va ozarbayjonlar oʻrtasida toʻqnashuvga olib keldi va 2 odam natijada halok boʻldi. 26 fevralda Yerevanda T. U. K. A. V.ni Armanistonga qoʻshilish talabi bilan katta miting (0,5 mln kishilar) boʻlib oʻtdi. 27 fevralda Sovet hukumati tomonidan markaziy televideniyesi orqali, Askeranda vafot etganlar ozarbayjonlar boʻlgani (aytgancha, ulardan biri ozarbayjon-milisioner tomonidan otilgan oʻqidan favot etgan edi) haqida eʼlon qilindi. 1988-yilning 27-29 fevralgacha Sumgait shahrida…….. ….natijasida rasmiy maʼlumotiga koʻra 26ta armanlar va 6ta arzaybayjonlar vafot etganlar. 1988-yil davomida Toʻg Ustidagi Qorabogʻda etnik aʼro, arman va ozarbayjon mahalliy aholi oʻrtasida toʻqnashuvlar, tinch xalqni oʻz doimiy yashash joyidan vos kechishga majbur etgan. Bularning hammasi Sovet hukumatini favqulod vaziyatni eʼlon qilishga majbur etdi. Tartib intizomni saqlash uchun u yerga VDV va militsiya joʻnatildi. T. U. K. A. V.da komendant soati eʼlon qilindi. 1991-yilda T. U. K. A. V. va baʼzi unga yaqin arman tumanlar hududiningsida Toʻg Ustidagi Qorabogʻ Respublikasi eʼlon qilindi. Qorabogʻ urush davri (1991-1994-yillar) mobaynida, ozarbayjonlar – Shaumyanov(avval armanlar yashaydigan) tumani Ozarbayjon SSR ning ustida nazorat oʻrnatdi; armanlar esa – oldingi T. U. K. A. V. va baʼzi unga yaqin boʻlgan (asosan ozarbayjonlar va kurdlar yashaydigan) tumanlar ustida oʻz nazoratni oʻrnatganlar.

Manbalar

1. Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago, IL: University of Chicago Press, 2001, p. 33, karta 19 (territoriya Nagornogo Karabaxa pokazana v sostave Armyanskogo sarstva Yervandidov (IV-II vv. do n. e.))
2. Kembridjskaya istoriya Irana, tom 3, kniga 1. Str. 510:
3. [1]Анания Ширакаци. Армянская География
4. Ocherki istorii SSSR: Pervobitno-obщinniy stroy i drevneyshie gosudarstva na territorii SSSR. M.: AN SSSR, 1956, str. 615 A. P. Novoselsev. K voprosu o politicheskoy granitse Armenii i Kavkazskoy Albanii v antichniy period S. V. Yushkov. K voprosu o granitsax drevney Albanii. Istoricheskie zapiski, № I, M. 1937, s. 129—148 Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. Erster Band. Stuttgart 1894. p. 1303 Yanovskiy A. O drevney Kavkazskoy Albanii// jurnal ministr. narodnogo prosveщeniya, 1846. ch. 52. str. 97 Marquart J. Eranlahr nach der Geogrphle des Ps. Moses Xorenac’i. In: Abhandlungen der koniglichen Geselsch. der Wissenschaften zu Gottingen. Philologisch-hisiorische Klasse. Neue Folge B.ffl, No 2, Berlin, 1901,S 358 B. A. Dorn. „Kaspiy. O poxodax drevnix russkix v Tabaristan“ („Zapiski Akademii Nauk“ 1875, t. XXVI, prilojenie 1, str. 187) Karabax // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907. Клавдий Птолемей. Geografiya, 5, 12; Плиний Старший. kn. VI, 28-29, 39; Дион Кассий (II—III vv.), „Rimskaya Istoriya“, kn. XXXVI, gl. 54,1; kn. XXXVI, gl. 54, 4, 5; kn. XXXVII, gl. 2, 3, 4; kn. XXXVI, gl. 53, 5; 54, 1; Аппиан (I—II vv.), „Rimskaya Istoriya“ , Mitridatovi voyni, 103; Плутарх (I—II vv.), „Sravnitelnie jizneopisaniya“ , Pompey, gl. 34-35; Movses Xorenatsi, kn. II, gl.8, 65; „Armyanskaya Geografiya VII veka po R.X (pripisivavshayasya prejde Moiseyu Xorenskomu)“, SPb.,1877; Фавст Бузанд, „Istoriya Armenii“, kn. III, gl. 7; kn. V, gl. 13; Агатангелос, „Jitie i istoriya svyatogo Grigora“, 28, „Spasitelnoe obraщenie strani nashey Armenii cherez svyatogo muja-muchenika“ , 795 CXII , Yustin, XLII, 2,9 ; Плиний, VI, 37; 27; Стефан Византийский, s.v. Ο τ η ν ή, Ω β α ρ η ο ί
5. Istoriya drevnego mira, M., 1989, t. 3, str. 286
6. Vsemirnaya Istoriya, M., t. 2, str. 769, i karta-vkladish Zakavkaze v I—IV vv. n. e.
7. A. P. Novoselsev. K voprosu o politicheskoy granitse Armenii i Kavkazskoy Albanii v antichniy period
8. N. Adons. Dionisiy Frakiyskiy i armyanskie tolkovateli. — Pg., 1915. – S. 181—219.
9. „Istoriya Vostoka“, ZAKAVKAZYe V IV—XI vv ↑ Shnirelman V. A. Voyni pamyati: mifi, identichnost i politika v Zakavkaze / Retsenzent: L. B. Alaev. — M.: Akademkniga, 2003. – 592 s. — 2000 ekz. — ISBN 5-94628-118-6. ↑ Pereyti k:^1 2 K. V. Trever. Ocherki po istorii i kulture kavkazskoy albanii IV v. do n. e. – VII V. N. E. (istochniki i literatura). Izdanie Akademii nauk SSSR, M.-L., 1959 ↑ „Istoriya Vostoka“, Zakavkaze v XI—XV vv. ↑ B. A. Ribakov. Ocherki istorii SSSR. Krizis rabovladelcheskoy sistemi i zarojdenie sistemi feodalizma na territorii SSSR III—IX vv. M., 1958, str. 303—313 ↑ Tom de Vaal. „Cherniy sad“. Glava 10. Urekavank. Nepredskazuemoe proshloe
10. Karaulov N. A. Svedeniya arabskix pisateley X i XI vekov po R. Xr. o Kavkaze, Armenii i Aderbeydjane.
11. Tom de Vaal, Glava 10. Urekavank. Nepredskazuemoe proshloe (intervyu s R. Xyusenom)
12. "Puteshestvie Ivana Shiltbergera po Yevrope, Azii i Afrike". Perevod i primechaniya F.Bruna, Odessa, 1866, s.110; Johannes Schiltberger, Als Sklave im Osmanischen Reich und bei den Tataren: 1394-1427 (Stuttgart: Thienemann Press, 1983), p. 209 Johann Schiltberger. Bondage and Travels of Johann Schiltberger. Translated by J. Buchan Telfer. Ayer Publishing, 1966. ISBN 0-8337-3489-X, 9780833734891, r 86
13. …on (Tamerlan) polniy dyavolskoy zlobi, zastavil [Bagrata] otrechsya [ot veri]i vzyav [ego] s soboyu, poshel v Karabax, na mesto zimovki nashix prejnix sarey. Sm. Foma Metsopskiy. Istoriya Timur-Lanka i ego preemnikov
14. Hewsen, Robert H. „The Kingdom of Arc’ax“ in Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone (eds.) Chico, California: Scholars Press, 1984, pp. 52-53
15. Materiali dlya Novoy istorii Kavkaza s 1722 po 1803 God. Toponim Agvank bil rasprostranen na vostochnix territoriyax istoricheskoy Armenii v chastnosti na territorii drevney oblasti Arsax, odnako nazvanie Albaniya/Arran v armyansonaselennom Nagornom Karabaxe yavlyalos lish toponimom bez kakogo-libo etnicheskogo ukazaniya. Sm. A. L. Yakobson, Iz istorii armyanskogo srednevekovogo zodchestva (Gandzasarskiy monastir), str. 447
16. Shnirelman V. A. Voyni pamyati: mifi, identichnost i politika v Zakavkaze / Retsenzent: L. B. Alaev. — M.: Akademkniga, 2003. – S. 199. – 592 s. — 2000 ekz. — ISBN 5-94628-118-6.
17. V. N. Leviatov, „Ocherki iz istorii Azerbaydjana v XVIII veke“ str. 82—83:
18. Petrushevskiy I. P. Ocherki po istorii feodalnix otnosheniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI – nachale XIX vv. — L., 1949. – S. 65.:
19. Shnirelman V. A. Voyni pamyati: mifi, identichnost i politika v Zakavkaze / Retsenzent: L. B. Alaev. — M.: Akademkniga, 2003. – S. 199. – 592 s. — 2000 ekz. — ISBN 5-94628-118-6.
20. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century, Palgrave Macmillan, 2004, p.96:
21. Akti sobrannie Kavkazskoyu Arxeograficheskoyu komissieyu. Tom II. Tiflis 1868 g., s. 705.: