From Wikipedia, the free encyclopedia
2023-yil avgust oyi boshida AQShning Gavayi shtatida, asosan, Maui orolida qator yongʻinlar boshlandi. Shamol taʼsirida yanada kuchaygan yongʻinlar evakuatsiyaga, keng koʻlamli vayronagarchiliklarga sabab boʻldi. Lahaina shahrida kamida 101 kishi halok boʻldi[6][8][9]. Kamida 1,300 kishi bedarak yoʻqolgan[10], yongʻinlar qurbonlari soni yaqin kunlarda ikki yoki uch baravar koʻpayishi mumkin[11]. Oʻrmon yongʻinlari koʻpayishiga Gavayi shimolidagi kuchli yuqori bosimli hudud va janubdagi Dora toʻfoni natijasida shakllangan quruq va kuchli shamol sabab boʻgan[12].
| Gavayida 2023-yilgi oʻrmon yongʻinlari | |
|---|---|
| |
| Joylashuv | Gavayi, Qoʻshma Shtatlar |
| Statistika | |
| Jami yongʻinlar | 4+ |
| Umumiy maydon | 17,000+ akr (6,879+ ga)[1] |
| Zarar miqdori | ~$6 milliard (12-avgust holatida)[2] |
| Sana(lar) | 2023-yil 8-avgust — hozirgacha |
| Sabab | Nosoz elektr uzatish liniyasi[3][4]. Quruq iqlim va kuchli shamollar bilan kuchayib ketgan. |
| Vayron boʻlgan binolar |
2,207[5] |
| Qurbonlar | 106+[6] |
| Oʻlimga olib kelmaydigan jarohatlar |
26+ |
| Yoʻqolgan odamlar | 1,300+[7] |
| Xarita | |
 8—10-avgust kunlari kosmosdagi infraqizil tasviri aniqlagan yongʻin markazlari. (map data) | |
8-avgust kuni Favqulodda holat toʻgʻrisida deklaratsiya imzolangan boʻlib, unga koʻra, yongʻinlar natijasida yuzaga kelgan sharoitlar tufayli bir qator harakatlar, jumladan, Gavayi milliy gvardiyasini faollashtirish, Gavayi favqulodda vaziyatlarni boshqarish agentligi direktori va favqulodda vaziyatlar boshqaruvi ma’muriyatining tegishli harakatlari hamda davlatning umumiy daromadlari mablagʻlarini yordam uchun sarflanishi kabilar amalga oshirilishi mumkin[13]. 9-avgustda Gavayi shtati hukumati butun shtatda favqulodda holat eʼlon qildi[12]. 10-avgust kuni AQSh prezidenti Joe Biden yirik tabiiy ofat haqida federal deklaratsiya qabul qildi[14].
12-avgust holatiga koʻra, Lahainadagi yongʻin qurbonlari soni 1918-yilgi Cloquet yongʻinidan keyin Qoʻshma Shtatlar tarixidagi oʻrmon yongʻinlari uchun eng katta koʻrsatkich boʻldi[15][16]. Tinch okeanidagi tabiiy ofatlar markazi (PDC) va Favqulodda vaziyatlarni boshqarish boʻyicha federal agentlik (FEMA) faqat Lahayna yongʻinlari davomida 2200 dan ortiq binolar vayron boʻlganligini taxmin qildi[5][17][15]. Binolarning aksariyati tabiat qoʻynidagi turar-joylar[18][19] va Lahainadagi koʻplab tarixiy diqqatga sazovor joylarni oʻz ichiga oladi[20][21]. Yongʻin yetkazgan zarar miqdori qariyb 6 milliard dollarga baholanmoqda[5][2].
Gavayidagi oʻrmon yongʻinlari natijasida yongan maydon soʻnggi oʻn yilliklarda deyarli toʻrt baravar koʻpaydi. Mutaxassislar oʻsish sababini mahalliy boʻlmagan oʻsimliklar[izoh 1] va iqlim oʻzgarishi tufayli issiq va quruq ob-havo bilan bogʻlash tushuntirishdi[23]. Yongʻindan bir necha kun oldin Maui okrugining yigirma foizi oʻrtacha qurgʻoqchilikni boshdan kechirgan (4 darajalidan 1-daraja) boʻlsa, okrugning oʻn olti foizi ogʻir qurgʻoqchilik holatida edi (4 darajalidan 2-daraja)[24]. AQSh milliy iqlimni baholash koʻrsatkichiga koʻra, iqlim oʻzgarishining bashorat qilingan taʼsiriga mos ravishda yomgʻirning kamayishi Gavayi orollarida ham qayd etilgan[25].
2014-yil iyun oyida Gavayidagi Yovvoyi yongʻinlarni boshqarish nodavlat notijorat tashkiloti Gʻarbiy Maui hamjamiyatini oʻrmon yongʻinlaridan himoya qilish rejasini tayyorladi. Rejada Lahaina hududining aksariyatida yonish xavfi juda yuqori ekanligi haqida ogohlantirildi[26][27].
Maui okrugining 2020-yilgi xavfni kamaytirish rejasida avgust oyidagi yongʻinlarda eng koʻp ta’sir koʻrsatgan jamoa joylashtirilgan Lāxaina okrugi oʻrmon yongʻinlari xavfi yuqori zona ekanligi belgilandi[28](pp481–522).
Milliy idoralararo yongʻin markazi (NIFC) 2023-yil 1-avgustdagi oylik mavsumiy prognozida avgust oyida Gavayi orollarining shamolga teskari qismlarida toʻplangan yirik yongʻinlar uchun „odatdagidan yuqori“ ehtimolni prognoz qildi. Oldingi nam mavsum natijasida oʻsimliklarning moʻl oʻsishi va qurgʻoqchilikning kuchayishini taʼkidlashdan tashqari, NIFC „tropik siklonlar orol zanjiriga qanday yaqinlashganiga qarab shamolli va quruq iqlim sharoitlarini ham keltirib chiqarishi va yongʻin rivojlanishi potentsialini kuchaytirishi mumkinligini“ taʼkidladi[29](pp1, 2, 7).
Uzoq muddatli baholashlarda orollarning halokatli oʻrmon yongʻinlariga nisbatan zaifligi jiddiy oʻrganilmagan. Bir yil oldin, Gavayi shtatining favqulodda vaziyatlarni boshqarish rejasi toʻgʻrisidagi hisobotda oʻrmon yongʻinlari xavfi shtat uchun eng past tahdidlardan biri sifatida batafsil bayon etilgan edi[30]. 2021-yilgi baholash shtatda oʻrmon yongʻinlarining avj olganini tan oldi, ammo mablagʻlarni „yetarli emas“ deya, Maui okrugi oʻt oʻchirish boʻlimi strategiyalarini qattiq tanqid qildi. Unda „yongʻinlarning oldini olish uchun nima qilish kerakligi hamda harakatlanish haqida hech narsa yoʻq“ deb aytilgan[31].
2023-yil avgust oyi boshida yuqori bosimli ob-havo tizimi Gavayi orollarining shimolida saqlanib qoldi. Bu holat orollarning shimolida kuchli sirt bosimini hosil qildi, shuningdek, mintaqa boʻylab barqarorlikni saqlab, issiq va quyoshli iqlim yaratdi. Bir vaqtning oʻzida Dora toʻfoni kuchayib, 4-toifali kuchga ega boʻldi. Bu yuqori bosimli hudud va past bosimli siklon oʻrtasidagi katta bosim farqini yaratishga yordam bergan boʻlishi mumkin. Bu bosim farqi janubi-gʻarbga harakatlanadigan sezilarli doimiy shamollarga yordam bergan va orollar ustida kuchli gradient shamollar hosil qilgan[32]. (Shunga oʻxshash hodisa 2017-yil oktyabr oyida Portugaliyadagi oʻrmon yongʻinlari paytidagi Ofeliya toʻfoni oʻtishi davrida sodir boʻlgan.)[33] Dora toʻfonining aniq ahamiyati va yongʻinlarga qanday taʼsir qilgani biroz noaniqligicha qolmoqda. Meteorologlarning taʼkidlashicha, boʻron markazi orollardan 700 milya (1,100 km) uzoqlikda joylashgan va u nisbatan kichik hajmda boʻlgan. Biroq, u „uzoq vaqt davomida yuqori darajada kuchli“ boʻlib qoldi va 4-toifali dovul sifatida 50 yil davomida Tinch okeanida boʻlgan boshqa har qanday boʻronga qaraganda koʻproq vaqt davom etdi[34]. Milliy dovullar markazining boʻronlar boʻyicha mutaxassisi Filipp Papinning taʼkidlashicha, Dora toʻfoni „yongʻin boshlangan vaqtda Maui ustidagi past darajali oqimni kuchaytirishda“ biroz rol oʻynagan[35].
6-avgustga kelib, Milliy ob-havo xizmati Tinch okeanining sharqiy qismidan keladigan juda quruq havo oqimini aniqladi. Bu oqim yogʻingarchilik ehtimolini sezilarli darajada kamaytirdi[36]. Koʻzga koʻrinadigan holatga qadar pastaygan qopqoq inversiyasi atmosferani yanada barqarorlashtirishga majbur qildi. Bu esa 7—8-avgust kunlari shamolning kuchayishiga va juda quruq iqlim shakllanishiga olib keldi[36]. Kun oʻtgan sayin, mavjud bosim gradienti bilan birga chuqur qatlam tizmalari juda kuchli shamollarni keltirib chiqarishi natijasida namlik darajasi meʼyordan ancha past boʻldi. Yuqorida aytib oʻtilgan qopqoq orollar yaqinidagi relyef xususiyatlari tufayli shamolning tezlashishini kuchaytirishi kutilgan edi[37].
Avgust oyining birinchi kunlarida Gavayi orollarida koʻplab mayda yongʻinlar sodir boʻldi. Oahu orolida koʻplab yongʻinlar sodir boʻlib, yongʻin boʻlimi resurslarini kengaytirdi, ammo ular 4-avgustga qadar tezda bartaraf etildi. Orolning janubiy va gʻarbiy tomonlari yongʻin, shuningdek, ob-havo sharoiti tufayli gʻayritabiiy darajada quruq yoki qurgʻoqchilik holatida qoldi[38][39].
7-avgust kuni HST vaqti bilan soat 5:00da (UTC vaqti bilan 15:00) Milliy ob-havo xizmatining Gonoluludagi ofisi 9-avgust ertalabga qadar barcha orollarning pastki qismlari uchun qizil rangli ogohlantirish eʼlon qildi. Unda „oʻta quruq yoqilgʻi kuchli sharq shamollari va past darajali namlik bilan birgalikda seshanbaga oʻtar kechasigacha jiddiy yongʻinli ob-havo sharoitlarini keltirib chiqaradi“, deyilgan edi. Sharqiy shamol tezligi soatiga 30–45 miles per hour (48–72 km/h) boʻlib, 60 miles per hour (97 km/h)dan oshishi kutilgan[40]. Maui okrugi rasmiylari Upcountry Maui hududida soatiga 80 miles per hour (130 km/h)gacha boʻlgan shamollar haqida xabar berishdi[41].
2023-yil 4-avgust kuni soat 11:01da (UTC vaqti bilan 21:01) Mauida koʻplab kichik yongʻinlardan dastlabkisi boshlandi. Xabar qilinishicha, Kahului aeroporti yaqinida 30 gektar maydonda yongʻin chiqqan. HST vaqti bilan 21:29da (UTC vaqti bilan 07:29) yongʻin 90% oʻchirilgani xabar qilingan boʻlsa-da[42][43][44], aeroportdan boʻladigan koʻplab reyslar 11-avgustga qoldirildi[45].
2023-yil 8-avgust kuni kuchli shamol natijasida koʻplab elektr tarmoqlari ustunlari qulab tushdi. HST vaqti bilan 16:55ga qadar (UTC vaqti bilan 02:55) Mauida „taxminan 30 ta ustun qulagani“ haqida xabar berilgan. Natijada „kamida 15 ta alohida uzilishlar 12 400 dan ortiq isteʼmolchilarga taʼsir koʻrsatdi“. Oʻsha vaqtda Gʻarbiy Mauining baʼzi qismlarida HST vaqti bilan soat 4:50 (UTC vaqti bilan 14:50)dan beri elektr energiyasi taʼminoti uzilib qolgan edi[46]. Videoga tushirilgan yongʻinning kelib chiqishiga sabab boʻlgan elektr liniyalarining qulagani sababi oʻrganilmoqda[47].
Hodisaning dastlabki muhim yongʻinlari 8-avgust kuni HST vaqti bilan soat 12:22da (UTC vaqti bilan 10:30)da Maui qishlogʻidagi Kula jamoasining Olinda yoʻli yaqinida qayd etilgan[48]. Yaqin atrofdagi aholini evakuatsiya qilish ertalab soat 3:43dan (UTC vaqti bilan 13:43) boshlab eʼlon qilindi[49][50]. 9-avgust holatiga koʻra, yongʻin taxminan 1,000 akr (400 ga) maydonni egallagan[41]. Taxminan 544 ta inshoot zararlandi, ularning 96 foizi turar-joy binolari edi[51]. Binolarning 16 tasi yonib ketdi[52]. The Washington Postda eʼlon qilingan jonli efirdagi elektr tarmogʻi sensori maʼlumotlari va xavfsizlik kamerasi tasvirlari shuni koʻrsatadiki, ustiga daraxt qulagan elektr uzatish liniyasi yongʻinga sabab boʻlgan boʻlishi mumkin[4].
Voqealar rivojining eng muhim yongʻinlari 8-avgust kuni ertalab Lahaina shahri yaqinidagi Gʻarbiy Mauida koʻtarilgan yongʻindan boshlandi[53][54][55][56]. 8-avgust kuni erta tongda Lahaina shahriga sezilarli tekis chiziqli shamollar taʼsir qila boshladi. Soatiga 80 mph (130 km/h) gacha boʻlgan eng yuqori tezlikdagi shamol Lahaina shahridagi uylar va binolarga biroz zarar yetkaza boshladi. Keyinchalik Lahainaluna yoʻli boʻylab, shaharning shimoli-sharqiy tomonidagi Lahaina oʻrta maktabi yaqinidagi koʻchada elektr ustuni qulab tushdi.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
