Xitoy — Hindiston munosabatlari

Xitoy – Hindiston munosabatlari (xitoycha: 中国－印度关系 ; hindcha: भारत-चीन संबंध), Xitoy-Hind munosabatlari yoki Hind-Xitoy munosabatlari deb ham ataladi, Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) va Hindiston Respublikasi oʻrtasidagi ikki tomonlama munosabatlardir. Hindiston va Xitoy minglab yillar davomida tinchlik munosabatlarni saqlab kelishgan, ammo ularning munosabatlari 1949 yilda Xitoy Kommunistik partiyasining Xitoy fuqarolar urushidagi gʻalabasidan keyin va ayniqsa, Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan Tibet anneksiya qilinganidan keyin oʻzgargan. Ikki xalq bir-biri bilan iqtisodiy hamkorlikka intilishadi, shu bilan birga ikki mamlakatda tez-tez chegaraviy kelishmovchiliklar va iqtisodiy millatchilik asosiy tortishuv nuqtasidir.

Xitoy va Hindiston oʻrtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalar qadim zamonlardan boshlangan. Ipak yoʻli nafaqat Hindiston va Xitoy oʻrtasidagi asosiy savdo yoʻli boʻlib xizmat qilgan, balki buddizmning Hindistondan Sharqiy Osiyoga tarqalishiga yordam bergan.^[1] 19-asrda Xitoy Hindistonda yetishtirilgan afyunni eksport qiladigan Sharqiy Hindiston kompaniyasi bilan oʻsib borayotgan afyun savdosida ishtirok etdi.^[2][3] Ikkinchi jahon urushi davrida Britaniya Hindistoni ham, Xitoy Respublikasi ham (XR) Yaponiya imperiyasi bosqinini toʻxtatishda hal qiluvchi rol oʻynadi.^[4] 1947-yilda Hindiston mustaqillikka erishgach, XXR bilan aloqalar oʻrnatdi. Zamonaviy Xitoy-Hindiston diplomatik munosabatlari 1950 yilda boshlangan, Hindiston kommunistik boʻlmagan birinchi davlatlar qatorida Xitoy Respublikasi bilan rasmiy munosabatlarni toʻxtatgan va XXRni Xitoy va Tayvanning qonuniy hukumati sifatida tan olgan paytda boshlangan. Xitoy va Hindiston Osiyodagi eng yirik mintaqaviy kuchlardan ikkitasi boʻlib, aholisi eng koʻp boʻlgan ikki davlat va dunyodagi eng tez rivojlanayotgan yirik iqtisodiyotlari qatoriga kiradi. Diplomatik va iqtisodiy taʼsirning oʻsishi ikki tomonlama munosabatlarning ahamiyatini oshirdi.

Zamonaviy Xitoy va Hindiston oʻrtasidagi munosabatlar chegaraviy kelishmovchiliklar bilan tavsiflanadi, natijada uchta harbiy mojaro – 1962 yilgi Xitoy-Hind urushi, 1967-yilda Nathu La va Cho Ladagi chegara toʻqnashuvi va 1987 yilgi Sumdorong Chu qarama-qarshiligi. Biroq 1980-yillarning oxiridan boshlab har ikki davlat diplomatik va iqtisodiy aloqalarni muvaffaqiyatli tikladi. 2008-yildan beri Xitoy Hindistonning eng yirik savdo sherigi boʻlib, ikki davlat strategik va harbiy aloqalarini ham rivojlanib bordi.^[5][6]

2013-yildan buyon ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarda chegara nizolari qaytadan paydo boʻldi. 2018 yil boshida ikki armiya Butan-Xitoy chegarasidagi Doklam platosida qarama-qarshilikka kirishdi.^[7] 2020 yilning yozidan boshlab butun Xitoy-Hindiston chegarasi boʻylab bir nechta joylarda qurolli toʻqnashuvlar va otishmalar avj oldi. Galvan vodiysida jiddiy toʻqnashuv yuz berdi, natijada 20 hind askari va 42 xitoylik askar halok boʻldi.^[8]

Iqtisodiy va strategik aloqalar oʻsib borayotganiga qaramay, Hindiston va XXR oʻrtasida juda koʻp muammoi jihatlar mavjud. Hindiston Xitoyga nisbatan katta savdo kamomadiga ega. Ikki davlat chegaradagi mojaroni haligacha hal qila olmadi va Hindiston ommaviy axborot vositalari Xitoy harbiylarining Hindiston hududiga bostirib kirgani haqida bir necha bor xabar berishdi.^[9] Ikkala davlat ham chegara hududlarida, jumladan 2020 yilgi Xitoy-Hindiston otishmalari davrida barqaror ravishda harbiy istehkomlarni oʻrnatdilar.^[9] Bundan tashqari, Hindiston Xitoyning Pokiston bilan kuchli strategik ikki tomonlama munosabatlari^[10] va Xitoyning Shimoliy-Sharqiy Hindistondagi separatistik guruhlarni moliyalashi^[11] bilan bogʻliq boʻlsa, Xitoy Hindistonning bahsli Janubiy Xitoy dengizidagi harbiy shuningdek, Tibetlik surgunlarning Xitoyga qarshi faoliyatni oʻtkazish.^[12] va iqtisodiy faoliyatidan xavotir bildirgan .

Geografik koʻrinishi

Sharqiy va Janubiy Osiyo xaritasi.

---

(Xitoy Xalq Respublikasi va Hindiston Respubliksidagi Arunachal-Pradesh / Janubiy Tibet chegarasi daʼvolarni koʻrsatmaydigan nuqtali chiziqsiz haqiqiy nazoratni aks ettiradi.)

Xitoy va Hindistonni Himolay togʻlari ajratib turadi. Xitoy va Hindiston bugungi kunda Nepal va Butan bilan chegaradosh boʻlib, ular ikkala mamlakat orasida bufer davlat sanaladi. Hindiston tomonidan daʼvo qilingan bahsli Kashmir va Ladax mintaqasining bir qismi Pokiston (Ozod Kashmir va Gilgit va Baltiston) yoki XXR (Aksay Chin) tomonidan daʼvo qilinadi va boshqariladi. Pokiston hukumati xaritalarida esa Aksay Chinni asosan Xitoy hududida koʻrsatadi va chegarani „Chegara aniqlanmagan“ deb belgilaydi, Hindiston esa Aksay Chinni Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan noqonuniy egallangan deb hisoblaydi. Bundan tashqari, Xitoy va Hindiston Arunachal-Pradeshning koʻp qismini bahslashmoqda.

Tarix

Antik davr

Chizilgan karnelian marjonlar, Xarappa madaniyati.^[13] Bunday munchoqlar Hindistondan Xitoyga miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlarida olib kelingan.^[14]

Xianchii yoki Xitoy shaxmati, Gʻarbiy shaxmat kabi hindlarning chaturanga shaxmat oʻyinidan kelib chiqqan deb ishoniladi.^[15] Eng qadimgi koʻrsatkichlar oʻyin miloddan avvalgi III asrda oʻynalgan boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi.

Xitoyning Gʻarbiy Chjou bahor va kuz davridan (miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshi) Xan va Sin sulolalarigacha boʻlgan Xitoyning turli arxeologik joylaridan va Indus vodiysidan oʻyilgan karnelian munchoqlar qazilgan, bu qadimiy madaniy aloqalarni koʻrsatadi.^[14]

Buddizm yoylishidan oldin ham Xitoy-Hind aloqalari mavjud boʻlgan. Xitoylar deb ataladigan xalqqa oid ishoralar antik hind adabiyotida uchraydi. Hindistonning Mahabharata dostonida (miloddan avvalgi 5-asr) " Xitoy " ga belgilar mavjud boʻlib, u soʻngra Sin sulolasiga aylangan Sin davlatini nazarda tutgan boʻlishi mumkin. Chanakya (miloddan avvalgi 350–283 yillar), Maurya imperiyasining bosh vaziri oʻzining Arthashastra asarida chin ipagini „cinamsuka“ (xitoycha ipak libos) va „cinapatta“ (xitoycha ipak toʻplami) deb ataydi.

Xitoy va Hindiston oʻrtasidagi aloqalar haqida dastlabki maʼlumotlar miloddan avvalgi 2-asrda, Chjan Syanning Oʻrta Osiyoga qilgan sayohatidan keyin (miloddan avvalgi 138–114) paydo boʻlgan. Buddizm esa Hindistondan Xitoyga milodiy 1-asrda kirib kelgan. Ipak yoʻli orqali savdo munosabatlari ikki mintaqa oʻrtasida iqtisodiy aloqa vazifasini ham oʻtagan. Buyuk tarixchining yozuvlarida Chjan Syan (miloddan avvalgi 113-yilda vafot etgan) va Sim Syan (miloddan avvalgi 145–90) Hind vodiysini (hozirgi Pokistondagi Sind viloyati) nazarda tutgan boʻlishi mumkin boʻlgan „Shendu“ga ishora qiladilar, bu nom sanskrit tilida „Sindhu“ nomi bilan tanilgan. 1-asrda Yunnan Xan sulolasi tomonidan bosib olinganida, Xan hukumati u yerda hindlarning „Shendu“ jamoasi yashayotganini xabar qildi.

Grek-rim hujjatlarida Eritreya dengizining yoʻl koʻrsatkichlari (milodiy 1-asr oʻrtalari) Xitoy bilan chegaradosh hozirgi Shimoliy-Sharqiy Hindistondagi yillik koʻrgazmanini tasvirlaydi.

Manabalar

1. Backus, Maria. Ancient China. Lorenz Educational Press, 2002, September 2002. ISBN 978-0-7877-0557-2.
2. Janin, Hunt. The India-japan opium trade in the two century. McFarland, 1999, January 1999. ISBN 978-0-7864-0715-6.
3. Tansen Sen. Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations, 600-1400. University of Hawaii Press, January 2003. ISBN 978-0-8248-2593-5.
4. Williams, Barbara. World War Two. Twenty-First Century Books, 2004, 2005. ISBN 978-0-8225-0138-1.
5. Lancaster, John. „India, China Hoping to 'Reshape the World Order' Together“. The Washington Post (2005-yil 12-aprel). 2011-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
6. „Why Indo-China ties will be more favourable than Sino-Pak“. Theworldreporter.com (2010-yil 7-iyul). 2010-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
7. Joshi, Manoj (2017), Doklam: To start at the very beginning, Observer Research Foundation, 20 December 2017da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 7 February 2018
8. „Galwan Valley: China and India clash on freezing and inhospitable battlefield“. BBC News (2020-yil 17-iyun).
9. Jeff M. Smith today's Wall Street Journal Asia. „The China-India Border Brawl“. The Wall Street Journal (2009-yil 24-iyun). 2015-yil 10-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 16-may.
10. „China-Pakistan military links upset India“. Financial Times (2009-yil 27-noyabr). Qaraldi: 2016-yil 16-may.
11. Lintner, Bertil. „Behind China's threat to support insurgency in India“. Asia Times (2020-yil 30-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 31-oktyabr.
12. Aamir Peerzada. „The Tibetans serving in 'secretive' Indian force“ (en-GB). BBC News (2020-yil 16-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 28-may.
13. Chanhudaro, Ernest J. Mackay, American Oriental Society, 2090
14. Zhao, Deyun (2014). "Study on the etched carnelian beads unearthed in China". Chinese Archaeology 14: 176–181. doi:10.1515/char-2014-0019. http://www.kaogu.cn/uploads/soft/Chinese%20Archaeology/14/20180303y3.pdf.
15. Henry Davidson, A Short History of Chess, p. 6.