Armaniston — Eron munosabatlari

Armaniston — Eron munosabatlari ikki qoʻshni davlat — Armaniston Respublikasi va Eron Islom Respublikasi oʻrtasidagi munosabatlardir. Davlatlar oʻrtasidagi davlat chegarasining uzunligi 44 km^[1].

Armaniston — Eron munosabatlari

Armaniston	Eron

Tarixi

Rus-Fors urushi (1826-1828) davrida rus qoʻshinlari tomonidan Yerevanning qoʻlga olinishi tasvirlangan rasm. (Frans Rubo tomonidan)

Muqaddas Thaddeus monastiri yoki „Kara Kelissa“, Gʻarbiy Ozarbayjon viloyati. Baʼzilar birinchi marta eramizning 66-yilida Avliyo Iuda tomonidan qurilgan deb hisoblashadi. YUNESKOning Eronning „Arman monastir ansambli“ tarkibiga kiritilgan.

Armanlar va eronliklar yaqin hududda yashagan xalqlar sifatida qadimgi dunyo tarixiga borib taqaladigan uzoq munosabatlarga ega. Armaniston yirik Eron imperiyalari: Ahamoniylar, Parfiya, Sosoniylar va Safaviylar tarkibiga kirgan. Maʼlumki, Armaniston Eron satrapligi boʻlgan va hatto miloddan avvalgi 331-yilda Gaugamella jangida ham faol qatnashgan, Doro qoʻshini tarkibida jang qilgan. 301-yilda Armaniston dunyoda birinchi boʻlib nasroniylikni rasmiy din sifatida qabul qildi va zardushtiylik asosiy din boʻlgan Erondan allaqachon uzoqlashgan edi. 387-yilda Armaniston Rim va Eron Sosoniylari oʻrtasida boʻlingan. 451-yilda armanlar va sosoniylar qoʻshini oʻrtasida Avarayr jangi boʻlib oʻtdi. Jangda armanlar gʻalaba qozona olmagan boʻlsalar-da, Eron qoʻshinlarining koʻp qismini magʻlub etgan boʻysunmas xalqni majburlash imkoni yoʻqligini aniq koʻrsatdi. Yakunda armanlarni nasroniylikdan voz kechib, zardushtiylikni qabul qilishga urinish boʻlgan. Bu jang Armaniston tarixidagi eng katta janglardan biriga aylandi. Vardan Mamikonyan boshchiligidagi 66 000 arman Avarayr dalasida 220 000 kishilik Eron sosoniylari armiyasi bilan

uchrashdi. Armanlar jangda magʻlub boʻlishdi, lekin ular uchun kurashgan

din — nasroniylar boʻlib qolish huquqini himoya qila oldilar. Jangdan bir necha oʻn yil oʻtgach, armanlar toʻliq diniy erkinlikka erishdilar^[2]. XVI—XVII asrlarda Usmonli va Eron imperiyalari Armanistonni nazorat qilish uchun kurashdilar. XIX asr boshlarida Sharqiy Armaniston Erondan Rossiya imperiyasiga oʻtdi. 1991-yilda Armaniston mustaqillikka erishgach, ikki davlat oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatildi.

Zamonaviy aloqalar

XVIII asrda Armaniston ustidan Eron hukmronligi davrida qurilgan Moviy masjid, Yerevan.

Eronda 500 000 ga yaqin^[3] armanlar yashaydi (taxminiy maʼlumotlar; rasmiy aholi roʻyxatiga koʻra, 2011-yilda Eronda atigi 110 000 nasroniy boʻlgan, shundan 80 000 nafari armanlar edi). Armaniston chegaralarini Turkiya va Ozarbayjon tomonidan oʻrab olish sharoitida Eron bilan qisqa chegara Armaniston uchun katta ahamiyatga ega. Hozirda Armaniston va Eron oʻrtasida ishlaydigan temir yoʻl yoʻq. Uni qurish boʻyicha loyihalar va kelishuvlar mavjud.

Armanistonning Erondagi elchisi Artashes Tumanyanning aytishicha, Armaniston va Eron hamkorligi doirasida turli iqtisodiy dasturlar amalga oshirilgan. Ikki davlat oʻrtasidagi yaxshi qoʻshnichilik munosabatlari timsoliga aylangan Araks daryosida qurilgan koʻprik ilk loyihalardan biridir. Keyinchalik bir qator yirik infratuzilma loyihalari amalga oshirildi. Ikkita yuqori voltli elektr uzatish liniyasi qurildi, uchinchisi qurilmoqda.

Iqtisodiy hamkorlikning asosiy yoʻnalishlaridan biri Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOI) va Eron oʻrtasida davom etayotgan muzokaralardir. Artashes Tumanyanning fikricha, 180 millionlik YeOII bozori va 80 millionlik Eron bozorini birlashtirish uchun real imkoniyatlar mavjud^[4].

Shuningdek, elchining soʻzlariga koʻra, ikki davlat oʻrtasidagi mavjud past darajadagi oʻzaro munosabatlar Sovet Ittifoqi davrida Armaniston va Eron oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri aloqa boʻlmagani bilan bogʻliq. „Bu haqiqatan ham jiddiy muammo, biz bir-birimiz haqida koʻproq bilib olishimiz mumkin edi“ degan edi Artashes Tumanyan^[4].

Shuningdek, shu maqsadda Armanistonning Erondagi elchixonasi, Armanistonning davlat organlari va nodavlat tashkilotlari ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlari Eronda maʼrifiy ishlarni olib bormoqda. Eron elchixonasi va Armanistondagi boshqa tuzilmalar ham xuddi shunday ishlarni amalga oshirmoqda^[4].

2004-yil may oyida Eron-Armaniston gaz quvurini qurish boʻyicha asosiy shartnoma imzolandi. 2007-yil 19-martda Armaniston prezidentlari Robert Kocharyan va Eron Mahmud Ahmadinejod^[5] ishtirokida gaz quvurining tantanali ochilish marosimi boʻlib oʻtdi. Ochilishdan soʻng darhol gaz quvurining ikkinchi liniyasini qurish imkoniyatlari muhokama qilindi. Birinchi bosqichda Eron Armanistonga yiliga 1,1 mlrd m³, 2019-yildan esa har biri 2,3 mlrd m³ tabiiy gaz yetkazib berishi kerak. Shartnoma 20 yil muddatga tuzilgan. Loyiha qiymati 200-250 million dollarga baholanmoqda.Birinchi bosqich Eron hududi orqali 100 km va Armaniston hududi (Megri-Kajaran) orqali 41 km uzunlikdagi gaz quvurini qurishni nazarda tutadi. Ikkinchi bosqichda Kajaran — Sisian — Jermuk — Ararat quvuri quriladi.

Gaz Xrazdan IES ga yetkazib beriladi. Yetkazib berish shartlari barter — Armaniston Eronga har bir kubometr gaz uchun 3 kVt/soat elektr energiyasi yetkazib berishi kerak boʻladi. „Gazprom“ Armrosgazprom ustidan nazoratni qoʻllagan holda, nafaqat Rossiya gazining narxini oshirishga, balki Erondan yetkazib berishni faqat Xrazdan IES talab qiladigan hajmgacha cheklashga intilmoqda^[6].

Armaniston-Eron munosabatlari Togʻli Qorabogʻ mojarosi mavzusiga ham tegishli. Armaniston va Ozarbayjon Eronning shimoliy qoʻshnilari boʻlib, mojaro zonasi Eron chegarasida joylashgan. Eron hamisha Qorabogʻ mojarosining YeXHT Minsk guruhi formatida tinch yoʻl bilan hal etilishini qoʻllab-quvvatlab kelgan.

Turizm

Qojarlar davridagi Eron arman ayollari

Armaniston va Eron keng turistik aloqalarga ega. 2014-yilning birinchi yarmida Armanistonga 35 000 ga yaqin eronlik sayyoh tashrif buyurgan^[7]. 2014-yilning birinchi yarmida Eronga armanistonlik jami 495 967 sayyoh keldi. Bu oʻtgan yilning shu davriga nisbatan 17,3 % ga oshganini koʻrsatdi. 2014-yilda Eron Armanistonga tashrif buyurgan sayyohlar soni boʻyicha Rossiya (umumiy sayyohlar sonining 44 %), Gruziya (28 %) va Yevropa Ittifoqi (Germaniya, Fransiya, Italiya va Skandinaviya)dan keyin 4-oʻrinni egalladi. 2014-yil holatiga koʻra, eronlik sayyohlar Armanistonga tashrif buyurgan chet ellik sayyohlar umumiy sonining 7 % ni tashkil etdi.

Armanistonga tashrif buyurgan eronlik sayyohlar soni yillar davomida doimiy ravishda oshib borgan. Ikki davlat turizm sohasida hamkorlik toʻgʻrisida memorandum imzolash rejalarini allaqachon eʼlon qilgan.

„Eron biz uchun muhim bozor. Bu davlat nafaqat qoʻshnimiz, balki u bilan yaxshi qoʻshnichilik munosabatlariga egamiz, bu soha uchun muhim“ degan edi

Armaniston Iqtisodiyot vazirligi Turizm departamenti boshligʻi Mehak Apresyan 2014-yil iyuldagi nutqida.

Manbalar

1. „The World Factbook“. 3-fevral 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-fevral 2017-yil.
2. Кавказский Узел. „Кавказский Узел“. Кавказский Узел. 7-iyul 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-iyul 2018-yil.
3. „The Routledge Atlas of Central Eurasian Affairs“. 28-yanvar 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-aprel 2015-yil.
4. „Посол Армении в Иране обозначил весь спектр двухстороннего сотрудничества“ (ruscha). ИА REGNUM. 12-mart 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-iyul 2018-yil.
5. „Открытие газопровода“. 29-mart 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-fevral 2011-yil.
6. „Ъ-Газета - Михаил Фрадков предложил Армении дорогой газ“. 4-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-sentabr 2015-yil.
7. „More Iranian Tourists Travel to Armenia“ (Wayback Machine saytida 22-iyul 2015-yil sanasida arxivlangan) retrieved July 2015

Adabiyotlar

• {{{заглавие}}}.