Afgʻoniston Islom Amirligi (1996–2001)
From Wikipedia, the free encyclopedia
Afg‘oniston Islom Amirligi (pushtucha: د افغانستان اسلامي امارات, Da Afġānistān Islāmī Amārāt) — 1996—2001-yillarda mavjud bo‘lgan va Afg‘oniston hududining katta qismini nazorat qilgan qisman tan olingan islom davlati. Fuqarolar urushi (1992—1996-yillar) natijasida, islomiy Tolibon Pokiston koʻmagida hokimiyatni egallab olganida shakllangan. Pokiston, Saudiya Arabistoni, BAA[1], Turkmaniston (de-fakto) va tan olinmagan ChIRdan diplomatik tan olingan, ayni paytda xalqaro hamjamiyatning aksariyati Shimoliy Alyans vakili Rabboniyni qonuniy prezident deb hisoblashda davom etdi.
Afgʻoniston Islom Amirligi pushtucha: د افغانستان اسلامي امارات Da Afġānistān Islāmī Amārāt Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
Shiori لا إله إلا الله محمد رسول الله lā ʾilāha ʾillà l-Lāh, Muḥammadun rasūlu l-Lāh "Allohdan boshqa iloh yo‘q, Muhammad Allohning elchisidir" | |||||||||
Madhiya دا د باتورانو کور Dā Də Bātorāno Kor "Bu jasurlar uyi" | |||||||||
Poytaxti | Kobul | ||||||||
Yirik shaharlari | Kobul, Mozori Sharif va Qandahor | ||||||||
Til(lar)i | Pushtucha va Dariycha | ||||||||
Dini | Islom | ||||||||
Pul birligi | Afg‘oni | ||||||||
Parlamenti | Rahbari sho‘ro | ||||||||
Maydoni | 652 864 km² | ||||||||
Aholisi | 19 689 000 kishi (2001-yil) | ||||||||
Boshqaruv shakli | Unitar totalitar teokratik islom amirligi | ||||||||
Amir al-Moʻminin | |||||||||
- 1996—2001-yillar | Muhammad Umar | ||||||||
Bosh vazir | |||||||||
- 1996—2001-yillar | Muhammad Rabboniy | ||||||||
- 2001-yil (vazifasini bajaruvchi) | Abdul Kabir | ||||||||
Tarixiy davr | Afgʻonistondagi fuqarolar urushi, Terrorizmga qarshi kurashish | ||||||||
Tarix | |||||||||
- Kobulning Tolibon tomonidan bosib olinishi va amirlikning e’lon qilinishi | 1996-yil 27-sentyabr | ||||||||
- Shimoliy Alyans bilan fuqarolar urushi | 1996—2001-yillar | ||||||||
- «Barqaror erkinlik» operatsiyasining boshlanishi - AQSh va ittifoqchilarning bostirib kirishi | 2001-yil 7-oktyabr | ||||||||
- Tolibon rejimining qulashi; Muvaqqat maʼmuriyat tashkil etilishining boshlanishi | 2001-yil kuz-qishi | ||||||||
Islom amirligi 2001-yil 17-dekabrda Shimoliy alyans tomonidan ag‘darildi. Shimoliy alyans ikki oy avval AQShning mamlakatga bostirib kirishidan keyin yaratilgan Xalqaro xavfsizlik kuchlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. "Tolibon" 2001-yildan 2021-yilgacha rasmiy xabarlarda o‘zini Afg‘oniston Islom Amirligi deb atashda davom etdi[2]. 2021-yildagi hujum paytida Tolibon 2021-yil 15-avgustda Kobul qulaganidan keyin Afg‘oniston ustidan nazoratni tikladi[3].
Bu hanafiy mazhabi ta’limotiga muvofiq, diniy rahnamo va amirlik asoschisi Muhammad Umar boshchiligida islom shariati asosida boshqariladigan teokratik davlat edi. Amirlik liberal demokratiya, sekulyarizm va G‘arb dunyosiga, ayniqsa AQSh va Isroilga qarshi chiqdi[4][5][6]. Madaniy va ko‘ngilochar tadbirlarning bir qancha turlari harom sifatida taqiqlandi. Ayollar va qizlarning maktab va universitetlarga borishi taqiqlangan, ular asosan mehnat qilishlari taqiqlandi. Shuningdek, ular purdani taqishlari va uylaridan tashqarida erkak mahram qarindoshlari hamrohlik qilishlari kerak edi. Qamchilash yoki qatl qilish mahalliy qonunlarning turli xil buzilishi uchun keng tarqalgan jazo edi. Besh vaqt islom namozi (namoz) barcha musulmonlar tomonidan bajarilishi kerak edi. Xristianlar, shia musulmonlari, buddistlar, sikxlar, hindular, zardushtiylar va boshqa diniy ozchiliklar keng tarqalgan diniy diskriminatsiya, madaniy genotsid va boshqa ta’qiblarga duch keldilar. Tolibon, shuningdek, 1500 yillik Bamiyan Budda haykallari kabi ko‘plab yodgorliklar va tarixiy ashyolarni vayron qildi.
Tolibon rejimi o‘shanda ayrim a’zolari mamlakatda yashiringan “Al-Qoida” terrorchilik guruhi bilan hamkorlikda ayblangan edi. Bush maʼmuriyatining "Al-Qoida" yetakchisi Usama bin Ladenni ekstraditsiya qilish haqidagi ultimatumiga rioya qilmaslik 2001-yilda AQSh va uning ittifoqchilarining harbiy aralashuvi natijasida Tolibonni ag‘darib tashlashga sabab bo‘lgan[7]. 2001-yil 17-dekabrdagi To‘ra-Bora jangi Shimoliy Alyans tomonidan Islom Amirligining ag‘darilishini belgilab berdi, bunga asosan AQSh bosqinidan ikki oy oldin yaratilgan Xalqaro xavfsizlik kuchlari a’zolari yordam berdi; bu Tolibonning mamlakatning katta qismidan quvib chiqarilishiga va oxir-oqibat Afg‘oniston Islom Respublikasining tashkil topishiga olib keldi. Biroq Tolibon mag‘lubiyatni tan olmadi va o‘zlarini Afg‘oniston Islom Amirligi deb atashda davom etib, koalitsiya kuchlariga qarshi partizan urushini olib bordi.
2021-yilda AQSh va NATO qo‘shinlarini olib chiqib ketish chog‘ida Tolibon 2021-yil may oyida harbiy hujum boshladi va uch yarim oy ichida Afg‘onistonning katta qismini nazorat ostiga oldi. 2021-yil 15-avgustda Tolibon kuchlari mamlakat poytaxti va eng yirik shahri Kobulni nazorat ostiga olganida Afgʻoniston harbiylari parchalanib ketdi va Afgʻoniston Islom Respublikasi de-fakto quladi. Bu inqirozni ayrim tahlilchilar kengroq global tendentsiyalarning dalili, jumladan, islomiylikning musulmon mintaqalarida ta’siri va kuchining kuchayishi, noliberal boshqaruv modellarining kuchayishi va Amerikaning tanazzulga uchrashi deb talqin qildilar. The Washington Post gazetasi 2021-yilda Tolibonning Afg‘onistonni egallab olishi “Pokiston bilan chambarchas bog‘liq” ekanini ta’kidladi. “Nyu-York Tayms” gazetasining yozishicha, “Afg’on qabila yetakchilarining aytishicha, Pokiston armiyasi Pokiston ichidagi xavfsiz uylardan yangi jangchilar oqimini chegaradan o’tkazgan”. Ko‘p odamlar Respublika hukumatining tez va kutilmagan qulashi, evakuatsiya inqirozini keltirib chiqargan, AQSh va boshqa ittifoqchi pasportlarga ega o‘n minglab afg‘onlar Tolibon nazorati ostidagi hududlarda qolib ketishgan.
2022-yil 16-avgust holatiga ko‘ra, hech bir hukumat qayta tiklangan Afg‘oniston Islom Amirligini tan olmagan bo‘lsa-da, Xitoy, Pokiston, Turkiya, Qatar, Rossiya, Saudiya Arabistoni va AQSh [24] hukumatlari Tolibon hukumatiga insonning asosiy huquqlarini hurmat qilsa tan olishlari mumkinligini aytdi.