From Wikipedia, the free encyclopedia
Түрк — шаандагы аймак ады.
Түрк, көк түрк, түрк сир бодун.
TÜRK. Дыл шинчилекчилери ол аймактың адын [түрк] кылдыр номчуп турар.
Ашина биле Ашидэ дээрге сөөк ады, ол сөөктүң улузундан хааннар биле беглер укталган. Шаанда кыдаттар чүгле хаан төрезиниң төөгүзүн бижиир чаңныг турган, кара чоннуң чурталгазын олар сонуургавас турган. Ынчангаш түрктер аразынга кандыг сөөктүң улузу чурттап турганын билбес бис.
Эрги түрк дыл.
Ийи дугаар күрүнезиниң диалектилери болза "Тоньукук" биле "Күл-тигин" диалектилери.
V - X вектер.
Тергиидээн үелери.
Түрктерниң эли 745 чылда дүшкен, ынчалза-даа ол аймак чиде бербээн. Ху Цяо деп кижи 953 чылда көвей аймактар аразында түрк деп аймак барын айтып бижип турар[1].
Дараазында түрктер дугайында бижээн шаандагы кыдат бижиктер. Бичуринниң кылган очулга ажылындан таарыштыр чыгган үзүндүлер-дир. Домактарны номчааш, шүүштүрүп, тайылбыр кезээн номчуурун сүмелеп тур бис.
Түрк деп аймак канчаар тывылган дугайында VI-VII векте кыдаттар үш тоол бижип алган.
Бо үш тоолдуң утказы ылгалып турар-даа болза, кайызы-даа түрктерниң угу бөрү деп айтып турар. Ооң хамык салгакчыларындан Тумынь[4] деп кижи аймак башкарып турда чону өзүп көвүдей берген турган. Аймактың улузу хөвең, торгу садып алыр дээш кызыгаарга көстүп келген. Ынчалдыр олар Улуг Кыдат чуртту-биле харылзаа тудуп алган.
Өлген кижиниң бодун өгге чыттырып каар. Оолдары, төрелдери дөгерези аътты чушкуулааш, хойну өзээш дөгерип алыр, өлген кижиниң сүнезини эът чип алзын дээш чемни өг мурнуга салып каар. Аъттыг-хөлдүг кижилер өгнү 7 катап долганыр, өгже кирериниң бертинде ыглажыр, кижилер хараадалын илередип арын-шырайын бижек-биле кезип алыр; карак чажы-биле хан кижи арнынга боражып төктүр. Бо шупту ёзулалды чеди катап кылыр. Оон, тускай хүнүнде өлген кижиниң мунуп чораан аъдын, эдилеп чораан эт-севин алгаш өртедиптер турган.
Өрт соонда арткан хүлдү чыггаш чылдың бир тускай хонуунда черге хөөп каар. Чазын азы чайын өлген кижиниң сөөк-хүлүн чечектер, бүрүлер оңа бээрге чевегге хөөп каар; чазын чечектер частып эгелээрге, күзүн азы кыжын өлген кижиниң сөөк-хүлүн черге хөөп каар. Хүлдү хөөр дээн үезинде ооң чоок кижилери база-ла мал дөгерер, олар аъттарын мунгаш хараадалын илередип база-ла арнын бижек-биле кезер. Хөөр чериниң чанынга бажың туткаш, көжээ тип каар, көжээни чорта берген кижиниң арын-шырайын, мага-бодун топтап дөмейлеп тургаш сиилбип кылыр турган.[5] Өлген кижиниң дириг чораан үезин, чаага киржип чораан төөгүзүн калбак дашка оя хап каар турган. Хүлүк кижи чаңгыс дайзын өлүрген болза ооң чевээнге чаңгыс балбал[6] кадап каар, чамдык базырыктарда тиккен балбал саны чүс азы муң чедип турар боор-дур.[7] Калган кижиниң сүнезини аът, хой эъди чиир, соонда дөгерген аът биле хой бажын узун сырага азып каар турган. Ол хүн чараш хептиг эр, хережээн улус чевегге чыглыр. Эр кижи бир кысты көргеш чарашсына берзе, чанган дораан ол кысты айтырып бээр кылдыр улузун чорудуптар. Чогум кыстын ада-иези чөшпээрежир-ле болур чүве.[8]
Көшкүн амыдыралдыг, аал бүрүзү чурттуг, одарлыг.
Түрктерниң чаңчылдары: чаъжын бадырып алыр, (тоннуң) алаңгы эдээн солагай талазынче эштип алыр, чадыр биле өглерде чурттап турар, одарларында суг, сиген четчири-биле таарыштыр көжүп чоруурлар; мал тудар, аңнаар улус-тур; эът чиир, хымыс ижер; шекпен азы алгы хеп кедер улус-тур. Шаандагы хунну ышкаш ыядар арны чок, мегелээр чаңныг, шын азы чөптүг чүве билбес улус-тур.
Үе эрткенин олар билбес улус-тур, кышты хыраазындан билип чоруур, чайны чер кыры көгере бээрге билип чоруур. Эр улус хюпу[9], кыс улус волан[10] ойнаар.
Хымыс ижер улус-тур, чамдыкта олар хымысты эзиртир ижип алыр-дыр.
Ай долу турда олар өске аймактың улузун үптээр чаңныг-дыр.
Адазы, кады төрээн акызы, улуг акызы өлзе соңгу иезинге, кернинге, чеңгезинге өгленир апаар[11]
Удур-дедир көрнүп туруп алгаш ыры ырлаар улус-тур. Хамнарны хооп алыр, оран ээлеринге чалбарыыр улус-тур. Маадыр кижи дайынга өлзе аңаа ат-алдар болур, бир эвес маадыр кижи аарыгдан баскыраан болза ол ыядынчыг болур. Аажызы хунну чонунга дөмей.
Түрктерниң төрээн чурттун эртемдээннер ам-даа тодарадып шыдаваан. Эртемниг улус ийи аңгы чер айтып турар-дыр.
Түрк деп аймактың төрээн чуртун тывары берге. Аймактың 2 ылгавыр демдээ бар:
Амгы үениң эртемдээнери түрк деп аймактың төрээн чурту кылдыр 2 аңгы чер айтып турар.
Амгы Моол Республиканың девискээринде Моол Алдай биле Гоби Алдай даглары бар. Ында демир руда шуут чок, ынчаңгаш Моол Алдай биле Гоби Алдай дагларын түрктерниң чурту деп санап болбас.
Тывага түрктер база чурттап чораан. Оларның ийи черде чевеглери арткан[13].
Ол чевеглерге бег кижилер орнукшудуп турган хевирлиг. А. Д. Грач деп эртемдээн ол чевеглерни VI дугаар биле VII дугаар вектиң бирги чартыынга хамааржыр деп санап турар.
Алдайда түрктерниң Кудыргэ деп аттыг, чевеглери бар. Кудыргэ чевеглери VI - VII дугаар век үезинге хамааржыр. Эң эртеги чевеглер мырыңай V - VI вектерге хамааржып болур. Алдайда өртедир ёзу-биле кижи орнукшуткан түрктерге хамааржыр чевеглер ам-даа тывылбаан.
Бир-ле чевег чанынга даш көжээ тывылган. Ол дашта кижилер биле аъттар сиилбип каган, ону эртемдээнер Кудыргэ дажы деп адап алган.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.