From Wikipedia, the free encyclopedia
Abɔdeɛ, ɛmu nnoɔma a atwa yɛn ho ahyia anaa abɔdeɛ mu wiase no ka nnoɔma a nkwa wom ne nnoɔma a ɛnyɛ nkwa a ɛba wɔ abɔdeɔ mu nyinaa ho, a ɛkyerɛ sɛ wɔ wei mu no ɛnyɛ nea wɔde nsa ayɛ . Wɔtaa de asɛmfua no di dwuma wɔ Asaase anaa Asaase afa ahodoɔ bi ho. Saa nnoɔma a atwa yɛn ho ahyia yi ka nkitahodie a ɛda abɔdeɛ a nkwa wom nyinaa ntam, wiem tebea, wiem tebea ne abɔdeɛ mu nnoma a ɛka nnipa nkwa ne sikasɛm mu dwumadie ho. Yebetumi akyerɛ nsonsonoeɛ a ɛda abɔdeɛ mu nnoɔma a atwa yɛn ho ahyia ho adwene no mu sɛ nnoɔma a ɛka bom:
Nea ɛne abɔde mu nneɛma a atwa yɛn ho ahyia bɔ abira ne nneɛma a atwa yɛn ho ahyia a wɔasisi. Nneɛma a atwa yɛn ho ahyia a wɔasisi kyerɛ baabi a nnipa asakra nsase te sɛ nkurow akɛse mu tebea ne kuayɛ asase a wɔsakra no titiriw, wɔsakra abɔde mu nneɛma a atwa yɛn ho ahyia no kɛse ma ɛbɛyɛ nnipa tebea a wɔayɛ no mmerɛw. Nneyɛe a ɛte sɛ nea ɛnyɛ nea ɛtra so kɛse mpo, te sɛ atɛkyɛ apata anaa photovoltaic nhyehyɛe a wosisi wɔ sare so no, nneɛma a atwa yɛn ho ahyia a wɔasesa no bɛyɛ nea wɔde nsa ayɛ. Ɛwom sɛ mmoa pii sisi nneɛma na ama wɔanya tebea pa de, nanso wɔnyɛ nnipa, enti wosusuw sɛ beaver atare, ne nwansena a wosisi nkoko no adwuma yɛ abɔde mu nneɛma.
Mpɛn pii no, asase ho nyansahu gye kurukuruwa anan tom, abo a ɛwɔ abotan mu no, nsuo, wim, ne abɔdeɛ a nkwa wom sɛ nea ɛne abotan, nsu, mframa, ne nkwa hyia. Nyansahufo binom de cryosphere (a ɛne nsukyenee hyia) ka ho sɛ Asase kurukuruwa no fa sɛ hydrosphere no fa soronko, ne pedosphere (a ɛkɔ asase so) nso sɛ kurukuruwa a ɛyɛ nnam na ɛfrafra.
Asase ho nyansahu yɛ asɛmfua a ɛfa biribiara ho ma nyansahu a ɛsan fa okyinnsoromma Asase ho.[1] Ɛfa Asase a ɛyɛ den, ne nsu, ne mframa a ɛkata so no ho.
Asase so wim tebea yɛ ade titiriw a ɛma okyinnsoromma so abɔde a nkwa wom no kɔ so tra hɔ.[3][4] Mframa a ɛyɛ tratraa a ɛkata Asase so no, okyinnsoromma yi tumi a ɛtwe ade ba fam no na ɛkura mu. Mframa a ɛyɛ nwunu yɛ nitrogen ɔha biara mu nkyem 78, oxygen ɔha biara mu nkyem 21, argon ne mframa afoforo a ɛnyɛ adwuma ɔha biara mu nkyem 1, ne carbon dioxide. Wɔtaa frɛ mframa a aka no sɛ mframa nketenkete.[5] Mframa a ɛma wim yɛ hyew te sɛ carbon dioxide, methane, nitrous oxide, ne ozone ka wim. Mframa a wɔayiyi mu no bi ne nnuru afoforo pii kakraa bi. Mframa nso kura nsu a ɛyɛ hyew dodow a ɛsakra ne nsu nketenkete ne nsukyenee a ɛsensɛn hɔ a wohu sɛ mununkum. Ebia abɔde mu nneɛma pii wɔ mframa a wɔansɔne mu mu kakraa bi, a mfutuma, nsu mu nsu a ɛyɛ fi ne mmoawa a wɔsɛe nnɔbae, po mu nsu a wɔde petepete, ogya bepɔw mu nsõ, ne meteoroids ka ho. Mfiridwuma mu efi ahorow nso betumi aba, te sɛ chlorine (mfitiase anaa nea ɛwɔ nnuru mu), fluorine nnuru, elemental mercury, ne sulfur nnuru te sɛ sulphur dioxide (SO2).
Ozone a ɛwɔ Asase so wim no di dwuma titiriw wɔ ultraviolet (UV) mframa dodow a ɛkɔ asase ani no so mu. Esiane sɛ UV hann sɛe DNA ntɛm ara nti, eyi bɔ nkwa a ɛwɔ soro no ho ban. Wim tebea no nso kura ɔhyew mu anadwo, na ɛnam so ma ɔhyew a ɛtra so da biara da no so tew.
Wobetumi akyekyɛ asase so wim tebea mu ayɛ no nsensanee atitiriw anum. Wɔnam sɛ ebia ɔhyew kɔ soro anaasɛ ɛso tew bere a ɛkɔ soro no so titiriw na ɛkyerɛ saa ntoatoaso yi. Efi nea ɛkorɔn so kosi nea ɛba fam so no, saa ntoatoaso yi ne:
Wɔ ntoatoaso atitiriw anum a wɔde ɔhyew kyerɛ no mu no, ntoatoaso pii wɔ hɔ a wɔde su afoforo kyerɛ.
Nyansahufo kuw kɛse bi resua asiane ahorow a ɛwɔ wiase nyinaa hyew mu ho nhwehwɛmu kɛse.[14] Nyansahufo yi rehaw kɛse wɔ nkɛntɛnso a wiase nyinaa hyew betumi anya wɔ yɛn abɔde mu nneɛma a atwa yɛn ho ahyia ne okyinnsoromma yi so bere tenten no ho. Nea ɛhaw adwene titiriw ne sɛnea wim nsakrae ne wiase nyinaa hyew a ɛnam mframa a ɛma wim yɛ hyew a nnipa, anaasɛ nnipa de ba, titiriw carbon dioxide, betumi ayɛ adwuma wɔ nkitahodi mu, na anya nkɛntɛnso bɔne wɔ okyinnsoromma yi, n’abɔde mu nneɛma a atwa yɛn ho ahyia ne nnipa asetra so. Ɛda adi pefee sɛ okyinnsoromma yi reyɛ hyew, na ɛreyɛ hyew ntɛmntɛm. Eyi fi wim tebea a ɛma wim yɛ hyew, a efi mframa a ɛma wim yɛ hyew a ɛkyere ɔhyew wɔ Asase wim tebea mu esiane wɔn molecule nhyehyɛe a ɛyɛ den kɛse a ɛma wotumi wosow na ɛno nso kyere ɔhyew na ɛsan gyae kɔ Asase so nti.[15][16][17] Saa ɔhyew yi nso na ɛma abɔde mu atrae sɛe, na ɛno nso ma wuram mmoa dodow so tew.
Nnansa yi ara a Amanneɛbɔ a efi Aban Ntam Bagua a Ɛhwɛ Wim Tebea Nsakrae So (wim tebea ho nyansahufo atitiriw kuw) de baa awiei sɛ asase no bɛyɛ hyew wɔ baabiara a efi digrii Fahrenheit 2.7 kosi 11 (digrii Celsius 1.5 kosi 6) wɔ 1990 ne 2100 ntam.[18] Wɔabɔ mmɔden kɛse sɛ wɔbɛbrɛ mframa a ɛma wim yɛ hyew a ɛde wim nsakrae reba no ase, wɔ akwan horow a wɔbɛfa so ayɛ nsakrae wɔ wiase nyinaa hyew mu, de aboa nnipa, mmoa afoforo, ne afifide ahorow, abɔde a nkwa wom, mpɔtam ne aman ma wɔayɛ nsakrae wɔ wiase nyinaa ɔhyew a ɛde ba no ho.
Nhwɛso ahorow bi a ɛkyerɛ sɛnea wɔayɛ biako nnansa yi de adi wim nsakrae ne wiase nyinaa hyew ho dwuma ne:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.