Finländiä, räsmi iseme Finländiä Cömhüriäte (fin. Suomen tasavalta, şved. Republiken Finland) — Awrupanıñ tönyağında urnaşqan däwlät. Finländiäneñ başqalası — Helsinki şähäre. Könçığışta Rossiä Federatsiäse, tönyaq-könbatışta Şvetsiä, tönyaqta Norvegiä belän çiktäş. Baltıyq diñgeze tarafınnan yuıla. İlneñ mäydanı — 338 145 kvadrat kilometr, yağni Tatarstan respublikasına qarağanda 5 märtäbä zurraq. Barlıq mäydannıñ 7 protsentı ğına eşkärtelä, ä qalğanı urmannar, küllär häm sazlıqlar. İl totaş urman belän qaplanğan, anıñ tönyaq öleşen genä tundra bili.
| |||||
.svg) | |||||
| Bäysezlek datası | 6 dekäber 1917 (RSFSRdan) | ||||
| Başqala | Helsinki | ||||
| Ere şähärlär | Helsinki, Espoo, Tampere, Vantaa, Oulu, Turku, Yüväskülä, Kouvola | ||||
| Räsmi tellar | fin tele, şved tele, saam tele (töbäk tele) | ||||
| İdärä itü forması | Parlament respublikası[en] | ||||
| Däwlät tözeleşe | unitar däwlät[en] | ||||
| Prezident?! | Aleksandr Stubb | ||||
| Premyer-ministr[en] | Petteri Orpo | ||||
| Eduskunta spikerı[en] | Yussi Halla-aho[en] | ||||
| Däwlät dine | lüteranlıq[en] (de-fakto)[1] | ||||
| Aqça berämlege | awro (2002 yılğa qädär — Finländiä markası[en]) | ||||
| Mäydan | 338 145[2] km² | ||||
| Xalıq | yaqınça 5 608 218[3] | ||||
| TEP (SaMP) | 325 milliard dollar (bötenese, 2022)[4] | ||||
| TEP (nominal) | 281 milliard dollar (bötenese, 2022)[4] | ||||
| KÜİ | 0,940 (2021)[5] | ||||
| İnternet-domennar | .fi, .ax (Aland utrawları öçen) | ||||
| Telefon kodı | +358 | ||||
| Waqıt zonası | EET[en] (UTC+2, cäyen — UTC+3[en]) | ||||
Tabiğät üz xalätendä saqlanğan, ildä 60 000 çaması kül isäplänä.
Finländiä Awrupa Berlege häm Şengen kileşüe, 2023 yılnıñ 4 aprelennän ― NATO äğzası[6]. 2022 yılnıñ 5 iyülendä NATO illäreneñ barlıq 30 ilçese dä kerü turında protokollarğa qul quyğan, 2023 yılnıñ 31 martına NATOnıñ barlıq äğza illäre parlamentları protokollarnı ratifikatsiälägän.
Finländiä — dönyada berençe bulıp här watandaşınıñ yuğarı tizlekle internetqa qanuni xoquqın iğlan itkän il[7]. Dönyanıñ iñ mul häm yaşäw öçen qulay illären bilgeläwçe Legatum institutı üzeneñ yaña xisabında Finländiäne yaşäw öçen iñ yaxşı il dip bilgeläde[8]. «Newsweek» jurnalı şulay uq Finländiä «dönyanıñ iñ yaxşı illäre» isemlegendä berençe urınğa quyğan[9].
Tarixı
Borınğı Tarixı
Finlandiä cirendä, arxeologik mäğlümätlär buyınça, Taş Ğasırınnan keşelär (Fin-Uğır xalıqları) yäşilär.
Borınğı Skandinav sagaları häm tarixçılar (Dänmark Saxo Grammaticus, Ğäräp äl-İdrisi) buyınça berençe Finlandiä patşaları Suomilаr bulalar.
Könçığış Finlandiä Böyek Novgorodqa yasaq birä.
1154. yılda Şvetsiä patşası Erik Finlandiäne üz kontrolenä ala, häm Suomilаr Xristianlıqnı qabul itälär. Şved tele 700 yıl räsmi tele bula.
Yaña Ğasırlar
1808.dä Finlandiäne Rusiä İmperiäse İmperatorı Aleksandr I ala. Finlandiägä Böyek Kenäzlek avtonomiä statusı berelä.
19. yözdä Finlandiädä Urıslaşu protsessı eşli.
20. Ğasır
Oktäber İnqıylabınnan soñ Finlandiä üz bäysezlegen iğlan itä. İldä Watandaşlar Suğışı başlana. Aqsöyäklär, Almaniä bulıştıruı belän, kerästiännär häm eşçelär armiäsen tar-mar itälär. Finlandiädä burjua xäkimne üz qullarına alalar.
1939. yılda SSRB Finlandiägä qarşı suğış başlana (Qış Suğışı). Suğış waqıtında 500,000 Sovet keşese häm 50,000 Finlandiälelär häläq bula. Suomi tarafında ğomumi tügel taktik häm yaña texnologiälär eşli (Mannerheim sızığında beton bunkerları, "Suomi" avtomatları, kükälär h.b.). Üz oçratına, Sovet Armiäseneñ başlığı 1937. yılda üterälgän bula. Şul säbäple Sovetlarnıñ qorbannarı zur.
1940. yılda suğış üz azağına kerä, Mäskäw Solıx Şartnamäse buyınça Finlandiäneñ öleşe SSRBğa kertä.
1941-1944. yılda Suomilаr, almannar bulıştıruı belän, Karel-Fin SSRnı buysındıra. Sovetlar Finlandiä armiäsen tar-mar itüdän 1944.nıñ Sentäberdä Finlandiä suğışın beterä.
Ämma Finlandiä cirendä (Tönyaq Polyar Bocrası artında) küp Alman soldatlar qalalar. Alar qarşında Finlandiä armiäse Laplandiä suğışında qatnaşa. Bu suğış waqıtında 1,000 Suomi häm 2,000 Alman häläq bulalar. Soñğı Alman otryadı 1945.nıñ aprelennän qädär suğıştı.
Böyek Watan Suğışınnan soñ Sovet xäkimiäte 1947. häm 1948. yıllardan şartnamälär buyınça Finlandiäneñ Barents Diñgeze buyı rayonnarın Murmansk ölkäsenä birelä.
"YYA şartnamäse" buyınça Finlandiä SSRB-Könbatış arasında buffer bulıp eşli. SSRBnıñ Finlandiädäge eçke säyäsättä qatnaşırğa xoquq bula.
Xäzergä Finlandiä
1991.dä SSSR betkännän soñ Finlandiä üz säyäsättä azat bula häm 1995.tä ul Awrupa Berlegenä kerä. Ämma Rusiä yoğıntısı xäzer dä zur.
Geografiäse
Finlandiädä 187,888 kül häm 179,584 utıraw. İn zur utrawları - Aland Utırawları. İñ zur tawı - Laplanddağı Haltitunturi tawı (1,328 m). Urmannar 68% cirendä üsälär. Finlandiäneñ mäydanı här yıl zurlata (7 qkm/yıl).
Demografiäse
Millätläre
Finlandiä finnar (üz iseme - Suomilаr) häm Finlandiä Şvedları ber millätneñ (Fin milläte) 2 iñ zur xalıq.
Telläre
Räsmi telläre
Finländiädä 2 räsmi tel: Fin (Suomi) tele häm Şved tele. Rayonda teldä söyläşäwçe keşe rayon xalqınnan 10% sanılsa, bu tel räsmi tele bula. Şul säbäple ayırım rayonnarda Rus tele räsmiläşeregä bula.
Suomi telendä 93% xalqı söyläşä, Şved telendä - 6%.
Başqa telläre
Başqa telläre: Rus tele, Karel tele, Esti tele, Tatar tele (Tatarlar (Mişärlär) Finlandiädä 800 keşe çaması -- 2004 2008 елның 24 сентябрь көнендә архивланган.). Tundrada yäşäwçe 7,000 Saami Saami telendä söyläşälär.
Dinnäre
Räsmi dine yuq.
Finnar: Finlandiä Luteran Xristianlıq Çirkäwe (89%), Fin Pravoslavie Xristianlıq Çirkäwe (1%).
Başqalar (9%): Protestant, Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Emigratsiäse
Qış Suğışınnan soñ Finlandiäneñ 12% xalqı yortsız qalalar. Krizis waqıtında Finnar Şvetsiägä kitälär (0.5 million keşe), ämma annan soñ alarnıñ zur öleşe qayta.
Säyäsäte
Finlandiä - parlament respublikası. Prezidenttä xäkim yuq inde. İldä 200 urınlı berpulatlı parlament (Suomi: Eduskunta; Şved: Riksdag) xäkim itä. Premyer-ministerne tağın parlament sayla. Finlandiä partiäläre - Agrarilar, Sotsial Demokratlar, Konservatorlar.
Finlandiä konstitutsiäse patşa waqıtında (Böyek Kenäzlek bulğanda) qabul itkän.
Administrativ Bülüe
Finlandiä provintsial' şuralar belän idärä itelgän 20 provintsiägä bülenä. Üz çiratında provintsiälär kommunalarğa bülenälär. Alarnıñ sannarı berläşterü säyäsätenä kürä daimi qısqartıla, 2010 yıl başına Finlyandiädä 342 kommuna buldı.
- Laplandiä (фин. Lappi / швед. Lappland)
- Pohoys-Pohyanmaa (фин. Pohjois-Pohjanmaa / швед. Norra Österbotten)
- Kaynuu provintsiäse (фин. Kainuu / швед. Kajanaland)
- Pohoys-Karyala (фин. Pohjois-Karjala / швед. Norra Karelen)
- Pohoys-Savo (Tönyaq Savo) (фин. Pohjois-Savo / швед. Norra Savolax)
- Etelä-Savo (Könyaq Savo) (фин. Etelä-Savo / швед. Södra Savolax)
- Etelä-Pohyanmaa (фин. Etelä-Pohjanmaa / швед. Södra Österbotten)
- Pohyanmaa (фин. Pohjanmaa / швед. Österbotten)
- Pirkanmaa (фин. Pirkanmaa / швед. Birkaland)
- Satakunta (фин. Satakunta / швед. Satakunda)
- Keski-Pohyanmaa (фин. Keski-Pohjanmaa / швед. Mellersta Österbotten)
- Keski-Suomi (фин. Keski-Suomi / швед. Mellersta Finland)
- Varsinais-Suomi (фин. Varsinais-Suomi / швед. Egentliga Finland)
- Etelä-Karyala (Könyaq Kareliä) (фин. Etelä-Karjala, швед. Södra Karelen)
- Päiyät-Häme (фин. Päijät-Häme, швед. Päijänne Tavastland)
- Kanta-Häme (фин. Kanta-Häme, швед. Egentliga Tavastland)
- Uusimaa (фин. Uusimaa, швед. Nyland)
- İtä-Uusimaa (фин. Itä-Uusimaa, швед. Östra Nyland)
- Kumenlaakso (фин. Kymenlaakso, швед. Kymmenedalen)
- Aland utrawları (фин. Ahvenanmaa / швед. Åland)
Finlyandiäneñ iñ zur şähärläre: Helsinki — 583 549 keşe, Espoo — 244 474 keşe, Tampere — 211 633 keşe, Turku — 176 242 keşe, Oulu — 139 275 keşe.
Aland Utırawlarında autonomiä statusı.
İqtisadı
Finlandiädä - irekle bazar iqtisad ile. Finlarda yäşäw standartı biek. Finlandiä sänäğäte aşaç, qalay, telekommunikatsiä, elektronik h.b. high-tech sänäğäte.
1999. 1. Ğıynwarda Finlandiä Euro-zonğa kerä.
Mädäniäte
19. yözdä Finlandiädä xalıqnı milli mädäniät qızıqsına başladı (fenomaniä). Suomi tele räsmi bula häm çit il süzlärennän çistarta.
- Kalevala
- Pohyola
- Sauna
- Santa Claus
- Ekoturizm
İskärmälär
Sıltamalar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
