İr häm xatınnıñ bergä yäşäwe möhim íctímağí institüt bulıp tora. Äxläqsezlektän qotılu öçen, ğäliäsen tota alğan här yäş keşe öylänergä tieş. Íslam küzlegennän qarağanda, níqaxlaşmaw – äşäkelek. Ul ğına da tügel, ike keşeneñ mäxäbbäten arttıru öçen ir belän xatın bulıp yäşäwdän dä yaxşırağı yuq. Mätdi xäle naçar buluı arqasında öylänä almí qalğan keşelärgä isä, censi omtılışlarnı basar öçen, waqıt-waqıt uraza totarğa kiñäş itelä. Ägär möselman, mätdi yaqtan tä'min itelep tä, öylänergä telämäsä häm moña moxtaclıq kürmäsä, anıñ öylänmäwe ğäyep sanalmí.
İr-at Íslam küzlegennän qarağanda mäxräm (öyläneşergä tíılğan keşelär) tuğannarğa öylänä almí. Qan qärdäşlege arqasında öylänergä yaramí torğan cide törle xatın-qız bar.
Íslamğa birelgän xatın iñ yaxşı xatınnardan sanala. Xatınğa anıñ baylığına, cämğiättä totqan urınına, maturlığına qarap öylänergä mömkin. Ämma bergäläp tormış qorır öçen bu närsälär genä citmi, alarnıñ níqaxnı bozuı íxtímal. Şunlıqtan üzara añlaşıp yäşäw häm fiker qarşılıqların buldırmaw öçen ğömümi nigez bulırğa tieş. Wä mondí nigez bulıp Íslamğa tuğrılıq sanala.
Yaxşı xatınnıñ başqa äybät sífatları – ädäple oyalçanlıq häm sizgerlek.
Xatın öçen yaxşı sífatlardan sanala torğan närsälär, bar bulğanına qänäğät bulıp, artıq sarıf itmäskä torışıp yäşäw. Yünsez xatın aqçanı küp häm faydasız totar.
Tuğannar yağınnan bulmağan keşe belän öylänäşü tuğannarnı arttıra.
Balalar bäxetle níqaxnıñ möhim närsä bulğanlıqtan, bala tapmí torğan xatınğa öylänergä kiñäş itelmi.
Ayırılışqan, ämma berençe irenä kire qaytırğa omtılmağan xatınğa öylänüneñ ğäyebe yuq.
Níqaxta bulğan xatınğa öylänüneñ ber naçarlığı bulmasa da, qız keşegä öylänü yaxşıraq.
Ni däräcädä Íslamğa birelgänlegen, ata-anasınıñ ni räweştä yäşäwen häm başqa kiräkle närsälärne belmi torıp, ir-at xatın-qızdan üzenä kiäwgä çığuın sorarğa tieş tügel.
Öyläneşergä teläwçe ir-at belän xatın-qız ber-bersen kürergä tieşlär.
Öyläneşergä teläwçe keşelär níqax röxsät itelmägän mäxrämnär qatnaşında ğına oçraşırğa tieşlär.
İr-at xatın-qıznıñ biten häm qul çuqların ğına kürergä tieş. Bite ir-atqa anıñ maturlığın, qulları – gäwdäseneñ nindi buluın söyli ala.
Xatın-qız blgele ber ir-atqa kiäwgä çığu-çıqmaw xoquğınnan faydalanırğa tieş, şunıñ östenä ul aldan kürüçänlek häm ziräklek kürsätergä burıçlı. Bulaçaq irneñ yaxşı sífatları anıñ bay buluı, cämgiättä abruy qazanuı häm yaxşı eşe genä dä tügellegen onıtmasqa kiräk.
İr yäki xatın bulu, ğäilä qoru – bik cawaplı eş, şuña kürä aña bik citdi qararğa kiräk.
Xatın-qıznıñ qulın «íddax » waqıtında soraw Íslam ädäbençä tügel.
Kem bulsa da täqdim yasasa, ul xatın-qızğa kiäwgä çığarğa täqdim itü ädäplelek tügel. İkençe ber keşe annan baş tartsa ğına şulay eşlärgä yarí.
Xatın-qıznıñ ximäyäçeneñ anı kiäwgä birügä bernindi xoquğı yuq. Monı eşlärgä xoquqlı berdänber keşe – xatın-qız üze, häm ul monı bernindi basımsız eşlärgä tieş. (Mälikä Baqírax mäktäbe öyrätkänçä, qız keşe wäli, ximäyäçene röxsätennän başqa kiäwgä çığa almí).
Xatın-qızğa qağılışlı mäs'älälärne anınñ belän tikşerergä kiräk. Ägär ul yätim qız ikän, tínaqlıq saqlap berni dä äytmäsä, bu anıñ ríza buluın añlata. Ämma ayırılğan yäki tol ikän, anıñ deşmäwe rízalığın añlatmí. Ägär xatın-qız baş tarta ikän, ximäyäçe üz abruyın aña qarşı quya almí.
Xatın-qızğa turıdan-turı täqdim yasaw kileşmi. Monı anıñ ximäyäçese aşa eşlärgä kiräk.
Níqax turında kileşü şartların ütäw bik tä möhim eş bulıp sanala.
Níqax kileşüe xatın-qıznıñ tärbiäçesez (ximäyäçesez) häm ike şahít irdän başqa tözelä almí.
Öyläneşäçäk ike keşeneñ bergä ozaq waqıtlar yäşärgä niät qıluları kiräk. Íslam waqıtlı níqaxlarnı tía.
Kiäw öçen tuynıñ artıq zur yök bulıp töşmäwe xäyerleräk.
Níqaxlaşu öçen mähär möhim närsä bulıp tora. Mähärneñ nindi bäyädä buluına qaramastan, ir-at üz xatınına nindi dä bulsa büläk birergä tieş. Şulay da ul artıq zurdan qubarğa tırışmasqa, xälennän kilgänçä genä büläk alırğa tieş.
Xatın-qıznıñ ximäyäçese möselman ir-at bulırğa tieş. Xatın-qız ikençe ber xatın-qıznı kiäwgä birä yäki ximäyäçesez üze kiäwgä çığa almí.
Íslam quşqança, níqaxlaşqanda iñ möhim şartlarnıñ berse – ir-at belän xatın-qıznıñ ikeseneñ dä rízalığı.
Никах кыз вә егет, хатын hәм ир арасында була, ул аларны зинадан вә хәрәмнән саклый hәм өсләренә олы бурычлар йөкли. Сөннәтнең иң авыры булып никах санала. Никахны саклау, таркатмаска тырышу, үзара тугрылыклы булу хатын вә ир өстенә бердәй бурыч йөкли. Никахка биш кеше килергә тиеш. Ул биш кеше болардан гыйбарәт: беренчесе — никах хөтбәсен укучы, икенчесе — вәли, якын карендәше, өченче hәм дүртенчесе — ике шаhит, бишенчесе — кияү егетенең өлкән туганы яки атасы. Шаhитларның ике балигъ булган ир затыннан, мөселман булулары шарт. Никах укыр алдыннан кыздан: «Син фәлән кызы фәлән! Фәлән углы фәләнгә хәләл җефетлеккә риза булып бардыңмы?» — дип, егеттән: «Син фәлән углы фәлән! Фәлән кызы фәләнне хәлөл җефетлеккә кабул итеп алдыңмы?» — дип соралыр.
Никах мәҗлесендә кияү кешенең, хөтбә укылганнан соң, Аллаhы Тәгаләгә рәхмәтөн җиткереп, Мөхәммәд пәйгамбәрне мактап hәм үзен шул өммәттән дип күрсәтеп сүзләр әйтүе вә Коръәннән берәр аять укуы кирәк була hәм сөннәт санала. Шулай ук, никах ныклыгы мәhәр, ягъни калым белән билгеле булыр. Ул-бу вә аңлашылмаучылык булмасын өчен, мәhәрне алдан ук килешеп вә сөйләшеп куялар. Татарлар арасында мәhәр алуның нәрсә икәнен онытып та бетергәннәр инде. Аның урынына «кыз алу», яки «кыз сату» дип йөртелә торган уөн уйналына. Әмма моның асылында да нәкъ менә шушы мәhәр күздә тотылганлыгын күпләр белеп бетермиләр hәм кыз алырга килгән егет үзе дө аның асылын төшенеп җитмичә, хәтта мондый уен булырга тиешлеген дә күз алдында тотмыйча, әзерлексез килә hәм көлкегә дә калгалый. Шунлыктан, өйләнүче егетләр «кыз сатып алу» дигөн уенның мәгънәсен белеп торсыннар hәм нигезендә шәригать кануны ятканлыгын төшенсеннәр. Өйләнгәндә мәhәр хакын тулысынча түләү сөннәт санала.
Yäşerep kenä, bu xaqta berkemgä dä äytmiçä öylänü Íslam ğädäte bulıp sanalmí. Níqax turında bar keşe dä belergä tieş.
Níqax uñayınnan uyın-kölke röxsät itelä. Ğädättä Íslam cırlawn tísa da, tuy bulğanda monı eşlärgä yarí. Qıznı kiäwe anına ozatqanda anıñ belän cırlawçı ber keşene cibärü yaxşıraq. Ämma cır äybät bulırğa häm kürşelärne borçımasqa tieş.
Kiäw kiräkmägän çığımnar totmasqa tieş, çönki monıñ yäşlärneñ mätdi xälen naçaraytuı íxtímal, häm bu Íslamça da bulıp sanalmí.
Xacda häm Ömrädä qatnaşuçı öylänä häm tuy yasí almí. (Ömrä – Mäkkägä baru, ämma, Xacdan ayırmalı bularaq, ul yılnıñ teläsä qaysı waqıtında bula ala.)
Íslamda «ballı ay» yuq häm ul çit ğädäte bulıp tora.
Duslarğa häm tuğannarğa tuydan soñ berençe könnärdä yäşlär yanına bik yış kilep yörmäskä kiñäş itelä.
Yağımlıq, yomşaqlıq häm olı canlılıq mäxäbbät eşeneñ iñ yaxşı närsälärennän sanalalar.
Mäxäbbät belän şöğellängändä irdän dä, xatınnan da tämle is kilep torırğa, tännäre saf bulırğa tieş.
İr xatınına qarata yomşaq bulırğa tieş, şulay bulğanda, alar arasında süzgä kilü yäki qarşılıqlar bulmas.
İr üz qulın xatınınıñ mañğayına quyıp: « Yä Rabbım, min Sinnän aña häm anıñ tabíğatına igeleklelek birüeñne sorím, min andağı häm Sin birgän tabíğatındağı yawızlıqlardan Sindä qaçu urını ezlim», – dip, Allahıdan xäyer-fatíxa sorarğa tieş.
Mäxäbbät belän şöğelläner aldınnan irgä dä, xatınğa da ike räqäğät namaz uqırğa kiñäş itelä.
Yaqınlıq cenes yulı aşa eşlänsä, mäxäbbät belän teläsä niçek şöğellänergä yarí, Artqı yul belän yaqınlıq qıludan saqlanırğa kiräk.
Ägär ir xatını belän ber tapqır yaqınlıq qılıp, monı tağın qabatlarğa niätläsä, ul başta yuınsa yaxşıraq bulır.
Mäxäbbät belän şöğellängännän soñ yoqlarğa yarí, ämma başta yuınsañ yäki qoyınsañ äybäträk.
Kürem kürgän waqıtta xatınıñ belän yaqınlıq qılırğa yaramí. Ägär inde monı eşlägänsez ikän, yartı altı dínar külämendä xäyer birergä kiräk. Şulay da ir keşe kürem kürgän çaqta xatını belän teläsä ni eşli ala, tik censi yaqınlıq qına qılmasın.
Xatınnıñ kürem kürüe betkännän soñ häm ul böten gäwdäsen yuğannan soñ ğına mäxäbbät belän şöğellänergä yarí.
Xatınıñ üz ire belän waqıt-waqıt censi yaqınlıqqa kerergä xaqı bar. İr üzeneñ xatınıñ qarata üz burıçlarınnan baş tartırğa tieş tügel.
Ägär ir köndeze bik dorfa ikän, xatınnıñ kiçen yäki tönlä anıñ belän censi yaqınlıqqa keräse kilmi. Mondí oçraqlarda ir mäxäbbät belän şöğellänmi torırğa tieş.
Censi mömkinlegen kimetü yäki köçäytü maqsatında ir medisin wä başqa darular qullanudan tíılırğa tieş.
Bik yış censi yaqınlıqnıñ zararlı buluı íxtímal. Şunlıqtan totnaqlılıq saqlarğa kiräk.
İrneñ täne saf bulırğa häm tämle is çığarıp torırğa tieş.
Uraza totqanda (Ramazan ayında), kürem kürgän, bala taşqan yäki awıru çaqlardan tış, ire anı yataqqa çaqıra ikän (açıqtan-açıqmı, yäki berär törle sizderepme), xatın aña qarşı kilergä tieş tügel.Ägär xatın mäcbüri bulmağan uraza totarğa teli ikän, ul moña irennän röxsät sorarğa tieş. Ägär ire röxsät itmäsä, ul uraza tota almí. Eş şunda ki, irneñ xatını belän censi yaqınlıq qılırğa teläwe íxtímal, wä bu uarazanı boza.
Ägär xatın iren qızıqtırmasa häm uyınnarda xäräkätçänlekne üzenä almasa, bu xäl censi yaqınlıq qıluğa tiskäre yoğıntı yasayaçaq häm öydä gel qarşılıqlar, bäreleşlär tudıruğa kiteräçäk.
Xatın här waqıt pöxtä, saf, ire aldında güzäl bulırğa tırışırğa, annan tämle is kilep torırğa tieş.
Níqaxnıñ ikençe könendä ir elek üzlärendä bulğan tuğannarına barırğa, alarğa räxmät äytergä, Allahıdan alarğa yaxşılıq telärgä, alarnı walímax dip atalğan tuy mäclesenä çaqırırğa tieş.
Sí bik ük muldan bulmasa da, Íslamda tuy mäclesläre ütkärü yaxşı ğädätlärdän sanala. Mäcles Íslam qağídälärenä turı kilmägän oçraqta ğına çaqırunı qabul itmäskä bula. Çaqırılğan keşelär çaqırunı qabul itärgä häm bäyrämgä kilergä tieşlär.
Bäyrämne níqaxtan soñ, anıñ barışında tügel, ütkärü sönnät sanala. Bu eş níqaxtan soñ öç kön dawamında eşlänä ala.
İgelekle möselmannar bay yäki yarlı bulularına qaramastan çaqırılırğa tieşlär. Çönki iñ naçar tuy mäclese – baylar çaqırılıp, yarlılar çaqırılmağanı.
Bäyrämgä ber yäki, mömkin bulsa, kübräk sarıq suyarğa yarí. Şulay uq täm-tom häm başqa sílar äzerlärgä kiräk.
Ägär mätdi yaqtan tä'min itelgän bulsalar, aqça yäki azıq-tölek cíıp, qunaqlar häm tuğannarı bäyräm çığımnarın qaplarğa yärdäm itä alalar.
Tuğannar häm qunaqlar härberse ayırım-ayırım isemläp çaqırılırğa tieşlär.
Käläş qunaqlarğa xezmät kürsätä ala, ämma bu alarnıñ qızıqsınuın tudırmaslıq itep başqarılırğa tieş.
Tuy mäclese Allahıdan igeleklär teläw öçen bik yaxşı forsat, şunlıqtan anda Íslamğa qarşı kilä torğan barlıq närsälär kire qağılırğa tieş, mäsälän, alarğa törle cenestäge keşelärneñ irekle aralaşuı, isertü eçemleklär eçü h.b. kerä.
Íslam täläp itkänçä, ber xatını bulğan ir qız keşegä öylänä ikän, ul anıñ belän cide tön yoqlarğa, şunnan soñ waqıtın ike xatınına da tigez bülärgä tieş. Wä inde qayçan da bulsa irdä bulğan xatınğa öylänsä, ul anıñ belän öç tönen ütkärergä häm qalğan waqıtın ike xatınına da tigez bülärgä tieş.Nindi genä xällärdä dä ir üz xatınnarı yanında tigez däräcädä bulırğa iteş.
Ägär ir awırí ikän, anıñ qaysı xatını yanında qalırğa tieşlegen xatınnarı üzläre xäl itärgä tieşlär.
Xatınnar belän mäxäbbät mäs'äläsendä tigez şöğellänü täläp itelmi. İrdän täläp itelgän ber närsä – waqıtın xatınnarına tigez bülü häm tönne alarnıñ berse belän qunu.
Ägär ir säyäxätkä kitärgä teli ikän, üze belän qaysı xatınıñ alırğa kiräklegen açıqlaw öçen ciräbä salınırğa tieş.
İr Xacğa yäki Ömrägä barırğa cíınğanda da şulay eşlärgä kiräk.
Xatınnar könnäre belän alışsalar, ir äle köne kilep citmägän xatını belän yoqlí ala.
Ägär ir üz-üzen tikşerep totarğa tieşle mäs'älälärdä tigezlek häm ğädellek urnaştıra aluına ışanmí ikän, ul çaqta ber xatın belän torırğa tieş. 
.jpg)
