Зәй шәһәре

Зәй (лат. тат. Zǝy, рус. Заинск) — Татарстан шәһәре, Зәй районының үзәге.

Зәй шәһәре
Илтамга
Нигезләнү датасы	1656
Рәсми исем	Зәй
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Зәй районы һәм Зәй шәһәре шәһәр җирлеге[d][1]
Административ-территориаль берәмлек	Зәй районы
Сәгать поясы	UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Дала Зәе
Халык саны	39 739 (2021)[2]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	90 метр
Мәйдан	59 км²
Почта индексы	423520–423524
Җирле телефон коды	85558
Зәй шәһәре Викиҗыентыкта

Халык саны – 42 065 кеше (2008).

Шәһәр Зәй елгасында Казаннан 287 км ераклыкта урнашкан.

Тарихи белешмә

Шулай ук карагыз: Зәй шәһәре тарихы.

Зәй шәһәре - Кама аръягы калаларының иң яшьләреннән берсе. Аның биографиясе әлеге төбәктәге шәһәрләрнекеннән берни белән дә аерылмый. Республика картасында ул шәһәр булып күптән түгел генә барлыкка килде. РСФСР Югары Советының 1978 елның апрель боерыгы белән Зәй районының үзәге булган Яңа Зәй эшчеләр поселогы республика буйсынуындагы Зәй шәһәренә үзгәртелде. Яңа туган шәһәр үз эченә Зәй һәм Мирный, Кармалка поселокларын, Воздвиженка, Бөгелде авылларын алды.

Күп кенә борынгы язмаларга караганда 1652 -1656 елларда Рус дәүләте, Казан ханлыгын яулап алганнан соң, Кама аръягы җирләрендә чик буе ныгытмалары төзүгә керешә, шуларның берсе - Зәй крепосте. Бер үк вакытта бу якларга Рус дәүләтеннән игенчеләрне күчереп утырту башлана, шулай ук чик буен саклау өчен патшага тугрылыклы булган кораллы сугышчылар да җибәрелә. Мондагы уңдырышлы җирләрне патша үзенең морзаларына һәм тугрылыклы хезмәткәрләренә бүлеп бирә һәм Россиянең үзәгеннән, башка төбәкләреннән крепостной крестьяннарны күчереп утыртуга рөхсәт бирелә. Зәйгә күчеп килүчеләрнең күбесе казаклар булып исәпләнә, шунлыктан алар күп кенә чикләүләрдән азат ителә.

Патша хөкүмәте 1655 елда әсирлеккә төшкән Полоцк һәм Смоленск полякларын Зәй ягына күчерә. 1676 елдан башлап шактый гына халык урнашкан бу урын Зәй шәһәрчеге исемен ала.

1773 елдагы Емельян Пугачев җитәкчелегендәге крестьяннар сугышын шәһәрчектәге казаклар һәм крестьяннар зур өметләр белән көтеп алалар һәм, Нагайбәк Әсәнов отрядына кушылып, үзләре изүчеләргә каршы күтәреләләр. Аларга Аксар, Никольское, Мәлем, Сәвәләй, Кабан - Бастырык авылларыннан да крестьяннар кушыла.^[3]

Икътисад

• Зәй ДРЭСы
• Зәй шикәр заводы
• Зәй тимер юл станциясе
• Аккурайд Уилз Руссиа (элекке Зәй автоагрегат заводы)
• ТЕХНО заводы
• Зәй урман хуҗалыгы
• Зәй металл конструкцияләр заводы
• Зәй крекеры

Мәгариф

Зәй шәһәре мәгариф челтәре 8 мәктәп, татар һимназиясе, политехника көллияте, 4 балалар - яшүсмерләр спорт мәктәбе, балалар иҗат йорты, сәнгать, музыка мәктәпләреннән гыйбарәт^[4].

• Зәй кичке машина төзелеше техникумы (2008 елда политехника көллияте итеп үзгәртеп корылган)

Мәдәният

Музейлар

• Туган як тарихы музее
• Таҗетдин Ялчыгол музее

Һәйкәлләр

• Диңгезчеләр истәлегенә һәйкәл^[5]

Дин

Ислам

• Нур (Таҗетдин Ялчыгол исемендәге мәчет)
• Билал мәчете

Православие

• Хач торгызу чиркәве

Халык

Халык саны
1939[6]	1959[7]	1970[8]	1979[9]	1989[10]	1992[6]	1996[6]	1998[6]	2000[6]	2001[6]
3200	↗8816	↘5084	↗30 251	↗36 621	↗38 500	↗42 100	↗42 500	↗42 800	↗42 900
2002[11]	2003[6]	2005[12]	2006[13]	2007[14]	2008[6]	2010[15]	2011[16]	2012[17]	2013[18]
↘41 088	↗41 100	↗42 201	↘42 085	↗42 325	↘42 100	↘41 803	↘41 793	↘41 590	↘41 303
2014[19]	2015[20]
↘41 242	↘41 046

Шәхесләр

• Айдар Сөләйманов (1988), җырчы, ТР атказанган артисты (2015), Муса Җәлил премиясе (2019).

Фотогалерея

• Зәй биналары
• 
  Зәй тимер юл станциясе. Вокзал
• 
  Туган як тарихы музее
• 
  Политехника көллияте бинасы
• 
  Кичке техникум бинасы
• 
  Аккурайд Уилз Руссиа (элекке Зәй автоагрегат заводы)
• 
  Зәй ДРЭСы
• 
  Зәй крекеры
• 
  Зәй шикәре
• 
  ТЕХНО заводы
• 
  ЗЗМК-Тимер эче
• 
  Хач торгызу чиркәве
• 
  Хач торгызу чиркәве белән Билал мәчете (у)
• 
  Таҗетдин Ялчыгол исемендәге мәчет (Нур)
• 
  Билал мәчете

Искәрмәләр

1. ОКТМО

   https://wikidata.org/wiki/Track:P764https://wikidata.org/wiki/Track:Q4330203
2. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906
3. архив күчермәсе, archived from the original on 2016-03-04, retrieved 2013-01-11
4. Зәй районының «Татарстан Республикасы электрон мәгарифе» порталындагы сәхифәсе(үле сылтама)
5. Клара Ермолаева. Зәйдә моряклар хөрмәтенә һәйкәл ачылды. «Зәй яңалыклары», 28.07.2024
6. Народная энциклопедия «Мой город». Заинск
7. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
8. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
9. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
10. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды.
11. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
12. Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
13. Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
14. Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
15. Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
16. Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелгән.
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
19. Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелгән.
20. Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.

Сылтамалар

• Шәһәр турында