Remove ads
Биологик классификация (лат. classis (сыйныф) һәм facio (эшлим, ясыйм)) - тере организмнар бөтен күплеген иерарх итеп берләштерелгән таксоннар системасы буенча аеру һәм аны белдерүче термин[1]. Хәзер галимнәргә 2 миллионлап хайваннар һәм 400 меңләп үсемлекләр төрләре билгеле[2], һәм һәрвакыт яңа төрләр ачыла.
 |
Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
|
| Биологик классификация | |
 Биологик классификация Викиҗыентыкта |
Беренче классификация
Беренче классификацияне Аристотель тәкъдим иткән. Ул организмнарны төзелеше кыенлыгы буенча аерган. Аристотель Тәбигать Баскычын төзгән [3]. Галим хайваннраны ике төркемгә бүлгән: канлылар һәм кансызлар. Канлылар хәзерге сыйныфларга охшаган төркемнәргә бүленгән. Аристотель белән 450 формалар турында белешмә бирелгән [1].
Хезмәтендә Аристотель тәбигать үсеше коконепиясен ачкан. Бу концепөиядә борынгы грек фәлсәфәчесе тере түгел гәүдәләрдән тере организмнарга үтүе турында яза. Фикеренчә, үзгәрү процессы эчендә яшерен уятыш ята: "тәбигатьнең гадилектән һәм кимлектән кыенлыкка һәм биеклеккә үзгәрүгә тырышу"[4]. Баскычы нигезенә шул процесс салылган.
Башка грек фәлсәфәчеләре ("акыл яратучылары") күзәтмәгәннәр. Алар уйлаганнар гына, аңы күәте турында уйлап. Аристотель фәлсәфәче генә түгел (ә ул иң бөеге булган), практик та иде. Ул чебеш үсүен, акулалар күбәюен күзәткән, ә хезмәтләрендә Греция һәм Анатулы фаунасын язган.
Шуннан соң Тәбигать Баскычына Җан Ияләре Баскыч дип атаганнар, һәм галимнәр аны кулланган, Аристотель белән риза булмаса да. Шулвакыт кешеләр Тәгалә хайваннарны һәрвакытка үз урынына куйган, дип уйлаганнар. Барлыкка килүе турында уйламаганнар, туганлыгы турында әйтергә куркып.
Әмма Аристотель классификация популярлык алган. Швейцар галиме Шарль Бонне биеклегенә ангелларны һәм архангелларны кушкан[3].
XVIII гасыр уртасы
Ләкин шуннан 2-3 меңләп хайваннар турында белешмә барлыкка килгән, һәм Баскыч кыен булып чыга башланган.
1749 елда Жорж Луи Леклер де Бюффон, Король ботаник бакчасы интенданты, күп гыйльми хезмәтләр авторы, тормышының төп хезмәтен - "Табигый тарих"ын яза башлый. Бу вакытта Бюффонга 42 ел иде. Хезмәте 39 ел аша гына бетерелгән, Бюффонның үлеме елында (1788) гына. "Табигый тарих, гомумән һәм берөлешле"[5] 36 томдан тора. Анда барлык бу вакытка белгән хайваннар турында белешмә бирелгән.
Бу эштә Бюффон яңа кыю гипотеза сөйли. Бюффон буенча, организмнар органик молекулалардан туган, һәм яңа Җан Ияләре Баскычын төзи. Фикеренчә, барлык организмнарның бер төзелеш планы бар. Үрнәктәй, ат һәм кеше төзелешендә охшалыкларны таба.
 |
Кеше скелетын алыгыз, аны дүрт аякка бастырыгыз, ләгән, голень, куллар сөякләрен кыскартыгыз, ступнялар һәм ладоньнар сөякләрен озынайтыгыз, бармаклар сөякләрен берләштерегез, умыртка һәм челюстьлар озынайтыгыз, һәм бу скелет кеше калгычлары түгел, ат сөякләре булыр. |  |
Бюффон үрнәге бик кызыклы һәм ышандыргыч.
Карл Линней
1735 елда Лейден голланд шәһәрендә "Тәбигать системасы" китабының беренче басмасы чыга. Авторы - Карл Линней, яшь швед Ботанигы, медицина докторы. Кулъязма 14 бит кенә тоткан, әмма алар зур форматта булганар. Бу битләрдә таблицаларда минераллар, үсемлекләр, хайваннар кыска белешмә бирелгән. Ул Линней вакытларында өч патшалыклар классификациясе булган.
Шул вакытка ботаниклар меңнәр үсемлекләр төрләрен белгәннәр. "Т.с." аларның байлыгында адашмаска ярдәм иткән. Үсемлекләр классификаөиясенә Линней чәчәк төзелешен салган. Шуңа күрә Линней буенча 24 үсемлекләр сыйныфлары булган! Беренче 21ләре тычинкалары һәм пестиклары саны буенча бүленгән (бертычинкалылар, икетычинкалылар, ..., егерметычинкалылар, күптычинкалылар). Шуннан тычинкалар озынлыгы, кушышу һәм чәчәк җенесе буенча барган. 24нче сыйныфка аяз күренмәгән күбәю органлы үсемлекләр кергән: суүсемлекләр, лишайниклар һ.б.("яшеренникахлылар"). Линней бу сыйныфка инҗирне дә керткән, чөнки шулвакыт галимнәр чәчәкләрен тапмаганнар әле. Хәзер без инҗернең чәчәкле икәнлеген беләбез.
Сыйныфларны Линней тәртипләргә бүлгән. Алар тычинкалар, пестиклар, җимешләр төзелеше буенча аерылганнар. Әлбәттә, шундый система бик дөрес түгел иде, чөнки галимнәр үсемлекләрнең туганлыгын түгел, ә охшалыкларын эзләгәннәр. Шуның өчен Линней классификациясе бүгенге классификациядән аерыла. Линней систематикасы минусларын күргән һәм аны үзгәрткән. Ул һәрвакыт организмнарны "төркемнән-төркемгә" күчергән. Тормышы азагына Карл соңгы, унынчы "Тәбигать системасын" публиковать иткән.
Линней, системасы ялгыш булса да, фәндә зур революция үткәрә.
Линней кешене маймуллар һәм ярыммаймуллар белән бер сыйныфка берләштергән[3].
Хәзер без Линней белән уйлап тапкан бинар нуменкулатураны (беренче урында ыру исемен кую, икенче урында - төр исемен кую системасын (латин телендә!)) кулланабыз. Линней хезмәтләрендә төр, ыру, тәртип, сыйныф таксоннары барлыкка килә [1].
Remove ads
Хәзерге систематика төрләрнең тарихына карый. Ул нык эволюция теориясе белән бәйләнгән.
Гаилә, тип таксоннары кертелгән [1].
Шулай ук префикслар белән яңа төркемнәр ясала (инфратәртип).
Төп таксоннар:
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads