Россия территориясендә яшәүче азчылык милләт From Wikipedia, the free encyclopedia
Россиядә айнулар (рус. Айны в России) ― Россия Федерациясенең Сахалин өлкәсендә, Хабаровск краенда һәм Камчаткада яшәүче милли азчылык[d].
| Россиядә айнулар | |
| Дәүләт |
 Россия |
|---|---|
2010 елда Россиядә 109 айну яшәгән: 94 кеше Камчатка краенда, 4 кеше Диңгез буе краенда, 3 кеше Сахалин өлкәсендә, 1 кеше Хабаровск краенда, 4 кеше Мәскәүдә, 1 кеше Санкт-Петербургта, 1 кеше Свердловск өлкәсендә, 1 кеше Ростов өлкәсендә.
.jpg)
Россия айнуларын алты төркемгә бүлеп була, шуларның өчесе тулысынча юкка чыккан.
Камчатка айнулары беренче тапкыр XVII гасыр ахырында рус сәүдәгәрләре белән элемтәгә керә. Амур һәм Төньяк Курил айнулары белән мөнәсәбәтләр XVIII гасырда урнаша. Айнулар аларга дошман булган японнардан раса белән аерылып торган русларны дуслар дип санаганнар һәм XVIII гасыр уртасында мең ярымнан артык айну рус подданствосын кабул иткән. Японнар да айнуларны тышкы охшашлыклары аркасында руслардан аера алмаганнар (айнулар ак тәнле һәм австралоид йөз билгеләре булган, кайбер билгеләре буенча европеоидларга охшаган). Японнар беренче тапкыр руслар белән элемтәгә кергәч, русларны Кызыл Айну (аксыл чәчле айну) дип атаганнар. XIX гасыр башында гына японнар руслар һәм айнулар ике төрле халык икәнен аңлаганнар. Беренче рус тикшеренүчеләре айнуларны чегәннәргә яки каратут йөзле рус крестьяннарына охшаган дип тасвирлаганнар.
Айнуларның берничә вәкиле генә Икенче бөтендөнья сугышыннан соң СССРда, Сахалинның көньягында кала алган. 90% тан артыгы Япониягә депортацияләнә, шул исәптән совет командованиесе СССР территориясендә күбесе инде япон исемнәрен йөрткән айну вәкилләрен калдырырга батырчылык итмәгәнгә дә.
1875 елгы Санкт-Петербург килешүе[d] шартлары буенча, Куриллар Япониягә аларда яшәүче айнулар белән бергә тапшырылган. 1877 елның 18 сентябрендә Россия идарәсе астында калырга карар иткән 83 Төньяк Курил айнуы Петропавловск-Камчатскийга килә. Алар Россия хөкүмәте тәкъдим иткән Командор утрауларындагы резервацияләргә күченүдән баш тарта. 1881 елның мартыннан дүрт ай дәвамында алар җәяүләп Явино авылына барып җитә һәм шунда урнаша. Соңрак Голыгино авылына нигез салалар. 1884 елда тагын 9 айну Япониядән күчеп килә. 1897 елгы халык санын алу мәгълүматлары Голыгино авылында 57 кешене (барысы да айну) һәм Явино авылында 39 кешене (33 айну һәм 6 рус милләтеннән) теркәгән [12]. Совет власте ике авылны да юк итә, халык Усть-Большерецкий районының[d] Запорожье[d] авылына күчерелә[13]. Нәтиҗәдә, өч этник төркем айнулар камчадаллар белән ассимиляцияләнә.
Шулай итеп, айнуларны кысу Япония ягыннан да, Россия ягыннан да була. Патша режимы вакытында айнуларга үзләрен шулай дип атау тыелган булган, шул ук вакытта японнар айнулар яшәгән барлык җирләр Япония җирләре дип белдергәннәр. Совет чорында айну фамилияле кешеләр ГУЛАГка һәм хезмәт белән төзәтү лагерьларына җибәрелгән, чөнки алар японнар булып саналган. Нәтиҗәдә, күп санлы айнулар үз фамилияләрен славян фамилиясенә үзгәрткән.
1953 елның 7 февралендә СССР Министрлар Советының Хәрби һәм дәүләт серләрен матбугатта саклау буенча вәкаләтле идарә башлыгы К. К. Омельченко матбугатта айнуларның СССР территориясендә яшәве турында теләсә нинди мәгълүматны бастырып чыгаруны тыйган. 20 елдан соң боерык гамәлдән чыгарыла[14].
Төньяк Курил айнулары ― хәзерге вакытта Россия территориясендә айнуларның иң зур төркеме. Петропавловск-Камчатскийда яшәүче 6 кешелек Накамура гаиләсе (әтисе ягыннан Көньяк Курил айнулары вәкиле) ― иң кечкенә төркем. Сахалинда үзләрен «айну» дип атаучылар бар, әмма үзләрен «айну» дип танымаучылар күбрәк. Россиядә яшәүче 888 японның күпчелеге (2010 елгы җанисәп буенча) айну чыгышлы, әмма алар моны танымый (чөнки саф канлы японнарга Япониягә визасыз керү рөхсәт ителә[15]). Хабаровскида яшәүче Амур айнулары белән дә шундый хәл. Камчатка айнуларыннан инде беркем дә исән калмаган дип санала.
1979 елда СССР «Айну» этнонимын «Россиянең тере этник төркемнәре исемлеге»ннән сызып ташлый, шуның белән бу халык СССР территориясендә юкка чыккан дип игълан итә. 2002 елгы җанисәп буенча, беркем дә айну этнонимына теркәлмәгән[16][17][18].
2004 елда Камчатка краеның зур булмаган айну җәмгыяте Владимир Путинга Курилларны Япониягә тапшырмаска[d] чакырып хат җибәрә. Шулай ук алар Япониянең айнуларга геноцид оештыруын тануны сорыйлар[19]. Җәмгыять аларның фаҗигасен Американың төп халкына карата алып барылган геноцид[d] белән генә чагыштырып була, дип белдерә.
2010 елгы халык санын алу барышында 100гә якын кеше үзләрен айну дип теркәтергә тырыша, ләкин Камчатка крае хөкүмәте аларның дәгъваларын кире кага һәм аларны камчадаллар[d] дип яздыра[20]. 2011 елда Камчатканың айну җәмгыяте башлыгы Алексей Владимирович Накамура Камчатка крае губернаторы (2011—2020) Владимир Ильюхинга[d] һәм җирле Дума рәисе Борис Невзоровка[d] хат җибәрә һәм анда айнуларны Россия Федерациясенең Төньяк, Себер һәм Ерак Көнчыгышындагы аз санлы җирле халыклар[d] исемлегенә кертүне сорый. Сорау кире кагылган[21].
Сахалин өлкәсе һәм Хабаровск краеның этник айнулары сәяси яктан берләшмәгән. Алексей Накамура хәбәр иткәнчә, 2012 елда Россиядә 205 айну билгеләнгән (2008 елда билгеләп үтелгән 12 кеше белән чагыштырыгыз), һәм алар, Курил камчадаллары кебек үк, рәсми танылу өчен көрәшәләр[22][23]. Рәсми танылганчы, айнуларны милләтсез кешеләр, этник руслар яки камчадаллар буларак теркиләр[24].
Шуңа күрә 2012 елда Курил айнулары да, Курил камчадаллары да Төньякның аз санлы халыкларында булган аучылык һәм балык тоту хокукларыннан мәхрүм ителгән[25][26].
Россиядә айну теле дистә еллар элек юкка чыккан. Большерецк куриллары XX гасыр башында үз телләрендә сөйләшүдән туктаган. 1979 елда Сахалинда өч кеше генә айну телендә иркен сөйләшә алган, һәм анда тел 1980-елларда тулысынча юкка чыккан. Кэйдзо Накамура Сахалинның айну телендә иркен сөйләшсә һәм, хәтта НКВД өчен берничә документны рус теленә тәрҗемә итсә дә, ул телне улына тапшырмаган. Сахалинның айну телен белгән соңгы кеше – Такэ Асаи 1994 елда Япониядә вафат булган[27].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
