Uygurca

Başlığın diğer anlamları için Uygurca (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Uygurca veya Yeni Uygurca (ئۇيغۇرچه, Uyghurche veya ئۇيغۇر تىلى‎, Uyghur tili), Uygurlar tarafından konuşulan, Türk dillerinin Uygur grubunda yer alan bir dil.

Uygurca
ئۇيغۇرچه / ئۇيغۇر تىلى‎
Telaffuz	[ʊjʁʊrˈtʃɛ], [ʊjˈʁʊr tili]
Bölge	Sincan Uygur Özerk Bölgesi
Etnisite	Uygurlar
Konuşan sayısı	8-13 milyon  (2021)[1]
Dil ailesi	Türk dilleri [2] Şaz Türkçesi Uygur grubu Uygurca
Önceki formlar	Çağatayca Uygurca
Yazı sistemi	Uygur alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil	Çin Halk Cumhuriyeti Sincan Uygur Özerk Bölgesi
Dil kodları
ISO 639-1	ug
ISO 639-2	uig
ISO 639-3	uig
Uygurcanın Çin sınırları içerisinde konuşulduğu yerler
Uygurcanın Sincan Uygur Özerk Bölgesi içerisinde ve Orta Asya'nın diğer bölgelerinde yoğun olarak konuşulduğu bölgeler

Türkçe literatürde “Uygurca” veya “Uygur Türkçesi” kullanımı, aynı zamanda tarihî Eski Uygur Türkçesini de kapsayabildiği için ayırmak için bu çağdaş yazı dil yayınlarda Yeni Uygur Türkçesi olarak da kullanılır. Eski Uygur Türkçesi Türki dillerin Sibirya koluna aitken, Karluk grubuna dahil edilen modern Uygurca Çağataycadan türemiştir ve dolayısıyla diller soysal açıdan devamlılık ve yakın akrabalık oluşturmamaktadır.^[3]

Ses bilgisi

Uygurcada 8 ünlü (a, ä, e, i, o, u, ö, ü), 24 ünsüz vardır (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, v, x, y, z). Uygurcada iki türlü e sesi vardır. Bunlardan ə Türkiye Türkçesindekinden daha açık, e ise daha kapalı telaffuz edilir. Kalın olan q ve ğ sesleri yanında i'ler ı okunabilir, diğer yerlerde ise i okunduğu kabul edilir. q ve ğ sesleri Türkçedekinden daha kalındır. Bu sesler gırtlağa daha yakın olarak telaffuz edilir. x sesi sert olarak telaffuz edilen bir gırtlak sesidir. ng artdamaksı n sesidir. Yeni Uygur Arap Alfabesinin (UEY), Urumçi üniversitesince kabul edilen Latin alfabesi karşılıklarında (ULY); ɵ yerine ö, ə yerine e, e yerine ë, ƣ yerine gh, k̡ yerine q, q yerine ch, ⱨ yerine h, h yerine x, x yerine sh, v yerine w kabul edilmiştir. Türkiye'deki Uygurlar, ch, sh, gh yerine ç, ş, ğ harflerini kullanırlar.

Coğrafi dağılım

Uygurca, Çin'de yaklaşık 10 milyon kişi tarafından konuşulur.^{[kaynak belirtilmeli]} Uygurca ayrıca 300.000 kişi tarafından Kazakistan'da konuşulur^{[kaynak belirtilmeli]} ve Afganistan, Arnavutluk, Avustralya, Belçika, Kanada, Almanya, Endonezya, Kırgızistan, Moğolistan, Pakistan, Suudi Arabistan, İsveç, Tayvan, Tacikistan, Türkiye, Birleşik Krallık, ABD ve Özbekistan'da da Uygurca konuşan Uygur diaspora toplulukları vardır.

Alfabe

Ana madde: Uygur alfabesi

Çocuklara yönelik öğretim materyalinde hem Uygur Arap yazısı hem de Uygur Latin yazısı ile yazılmış temel Uygurca sözcükler

Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır. 1969-1983 yılları arasında Çin hükûmetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür. Aşağıdaki kıyaslama Arap, Latin ve Kiril harflerinin bir karşılaştırılmasıdır:

Uygur alfabelerinin kıyaslanması

Arap	Kiril	Pinyin	Latin	OTA	Takribî Türkçe ses değeri	IPA		Arap	Kiril	Pinyin	Latin	OTA	Takribî Türkçe ses değeri	IPA
ئا	A a	A a			A	[a]		ق	Қ қ	Ⱪ ⱪ	Q q		K (gırtlaktan)	[q]
ئە	Ə ə	Ə ə	E e	Ä ä	E (açık)	[æ]		ك	К к	K k			K	[k]
ب	Б б	B b			B	[b]		ڭ	Ң ң	NG ng		Ñ ñ	nğ (artdamaksıl N)	[ŋ]
پ	П п	P p			P	[p]		گ	Г г	G g			G	[ɡ]
ت	Т т	T t			T	[t]		ل	Л л	L l			L	[l]
ج	Җ җ	J j	J j	C c	C	[ʤ]		م	М м	M m			M	[m]
		Zh zh
چ	Ч ч	Q q	Ch ch	Ç ç	Ç	[ʧ]		ن	Н н	N n			N	[n]
		Ch ch
خ	Х х	H h	X x		H (hırıltılı)	[x]		ھ	Һ һ	Ⱨ ⱨ	H h		H	[h]
د	Д д	D d			D	[d]		ئو	О о	О о			O	[o]
ر	Р р	R r			R	[r]		ئۇ	У у	U u			U	[u]
ز	З з	Z z			Z	[z]		ئۆ	Ө ө	Ɵ ɵ	Ö ö		Ö	[ø]
ژ	Ж ж	Ⱬ ⱬ	Zh zh	J j	J	[ʒ]		ئۈ	Ү ү	Ü ü			Ü	[y]
س	С с	S s			S	[s]		ۋ	В в	V v	W w	V v	V	[v]
										W w		W w		[w]
ش	Ш ш	X x	Sh sh	Ş ş	Ş	[ʃ]		ئې	Е е	E e	Ë ë	E e	E (kapalı)	[e]
		Sh sh
غ	Ғ ғ	Ƣ ƣ	Gh gh	Ğ ğ	Ğ	[ʁ]		ئى	И и	I i		İ i	İ veya I	[i]
												I ı		[ɨ]
ف	Ф ф	F f			F	[f]		ي	Й й	Y y			Y	[j]

Uygur Kiril alfabesi ek olarak iki harfe sahiptir ki bunlar iki sesin birleşimidir. Bunlar aşağıda Arap, Pinyin ve Latin alfabelerindeki eşdeğeriyle gösterilmiştir.

Kiril	Arap	Pinyin	Latin
Ю ю	يۇ	yu
Я я	يا	ya

Pinyin Harfleri

• Ⱬ veya Z̦: Türkçedeki J sesidir. Uygur Türkleri tarafından da kullanılmakta olan, Pinyin adı verilen ve Çinceyi Latin alfabesine çevirmekte kullanılan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmış biçiminde Türkçedeki J sesini karşılar.
• Ƣ: Uniform Türk Alfabesinde yer alır. Hırıltılı bir G sesidir (Ģ). “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır (Kiril Ӷ, Ghe). Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Doƣan (Doģan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bazı dillerde, örneğin Gagavuzca ve Kırgızcada Ğ harfi sesli harflerin art arda iki kere yazılmasıyla -gizli olarak- elde edilir. Örneğin: Uur (Uğur).
• Ə: Azerice’de, Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Bu harf kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
• Ⱪ veya Ķ: Türkî Kiril Alfabelerinde yer alır (Қ). Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)…
• Ñ: Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir (Ņ). Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıcadaki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.

Metin örneği

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. maddesi:...

Türkçe	Uygur Pinyin	Uygur Kiril	Uygur Latin	OTA	Uygur Arap
Bütün insanlar özgür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik duygusu ile hareket etmelidirler.	Ⱨəmmə adəm zatidinla ərkin, izzət-ⱨɵrmət wə ⱨoⱪuⱪta babbarawər bolup tuƣulƣan. Ular əⱪilgə wə wijdanƣa igə ⱨəmdə bir-birigə ⱪerindaxliⱪ munasiwitigə has roⱨ bilən muʼamilə ⱪilixi kerək.	Һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта баббаравәр болуп туғулған. Улар әқилгә вә виҗданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хас роһ билән муамилә қилиши керәк.	Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. Ular eqilge we wijdan'gha ige hemde bir-birige qërindashliq munasiwitige xas roh bilen muamile qilishi kërek.	Hämmä adäm zatidinla ärkin, izzät-hörmät vä hoquqta babbaravär bolup tuğulğan. Ular äqilgä vä vicdanğa igä hämdä bir-birigä qerindaşliq munasivitigä xas roh bilän muamilä qilişi keräk.	ھەممە ئادەم زاتىدىنلا ئەركىن، ئىززەت-ھۆرمەت ۋە ھوقۇقتا بابباراۋەر بولۇپ تۇغۇلغان. ئۇلار ئەقىلگە ۋە ۋىجدانغا ئىگە ھەمدە بىر-بىرىگە قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە خاس روھ بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەك.

Doğu Türkistan Uygur ağızları

Doğu Türkistan Uygurları için yazı diline esas olan ağız Urumçi ağzı iken, eski Sovyetler Birliğinde yaşayan Uygurlar için yazı diline esas olan ağız, İli ağzıdır. Doğu Türkistan'da Uygur ağızları aşağıdaki şekilde gruplara ayrılır;

Merkez ağız grubu

• Urumçi ağzı,
• Kumul ağzı
• Turfan ağzı,
• Kâşgar - Artuş ağzı,
• İli ağzı.

Tarım ağzı

• Tarım alt-ağzı,
• Moğal alt-ağzı,
• Kuça alt-ağzı,
• Kelpin alt-ağzı,

Hoten ağız grubu

• Guma ağzı,
• Karikaş ağzı,
• Elçi ağzı,
• Lop ağzı,
• Keriye ağzı.

Lopnur ağzı

• Döñkotan ağzı,
• Kara ağzı,
• Miren ağzı.

Lopnur ağzı konuşanların sayısı, Uygurların nüfusunun %0,4'üne ulaşmasına rağmen, Lopnur bölgesinin özel coğrafi konumu ve özel tarih koşullarından dolayı, bu ağızda çok sayıda eski dil ögeleri korunmuştur. Lopnur ağzı bir "boy dili" olarak, Çağdaş Uygurcaya bağlıdır.^[4]

Kaynakça

1. Han, Yawen; Johnson, David Cassels (2021). "Chinese Language Policy and Uyghur Youth: Examining Language Policies and Language Ideologies". Journal of Language, Identity & Education. 20 (3): 186. doi:10.1080/15348458.2020.1753193. 4 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2022.
2. "Arşivlenmiş kopya". 26 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2014.
3. Arik, Kagan (2008). Austin, Peter (Ed.). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (illustrated bas.). University of California Press. s. 145. ISBN 0520255607. 26 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2014.
4. Dr. Erkin Emet, Doğu Türkistan Uygur Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, sayfa 66.

Dış bağlantılar

• Uygurca-Türkçe Sözlük 22 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (GNU Public Lisans)
• Uygurca-Çince Sözlük 19 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Uygur Edebiyatı 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Free English-Uighur Dictionary
• Ing'lizche-Uyghurche Lughet
• Uygur Türkçesi öğretmek için hazırlanmış ücretsiz kitapçık 16 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Abdurehim Heyit - Uçraşqanda (Alt Yazılı Uygur Türkçesi Şarkı) 28 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.