Usûl

Usul veya Usûl; Türk Müziği'nde makamdan sonra gelen en temel öğedir. Müzikteki ölçü ve ritim kavramlarının tümünü kapsayan usûl terimi, Osmanlı–Türk müziğinde aruzla birlikte oluşan ve gelişen bir olgudur.

Çalgı (taksim) ve ses (gazel, ağıt) ile yapılan doğaçlamalar genellikle "serbest" bir ritimle, usûlsüz olarak icra edilir.

Sınıflandırma

Usûller, basit ve birleşik olmak üzere ayrı kategoriler halinde değerlendirilir.^[1] Basit usûller yalnızca Nîm Sofyan ve Semâi'den ibarettir. Diğer bütün usûller birleşik usûllere dahildir ve kendinden küçük, iki veya daha fazla basit usûlün bir araya getirilmesinden meydana gelir. Birleşik usûller mürekkep usûller olarak da bilinmektedirler.

Usûller aynı zamanda küçük ve büyük diye boyutlarına göre de sınıflandırılırlar. Küçük usûller 2-15 zamanlı iken, büyük usûller en az 16 zamanlıdır.

İfadelendirme

Usûller, çalgılar (genelde davul, bendir veya kudüm) kullanılarak, eller ile sağ ve sol dizlere vurularak veya sözel olarak icra edilir. Vuruşların her birine darp denir.^[2] Usûllerin ifadelendirilmesinde eskiden "ten, te ne, te nen" gibi sözel kalıplar kullanılırdı.^[3] Ancak günümüzde "düm, tek, te ke" gibi kalıplar daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Genelde "düm" ifadesi ve türevleri kuvvetli darpları, "tek" ifadesi ve türevleri ise yarı kuvvetli ve zayıf darpları temsil eder, fakat bu her usûl için geçerli değildir.^[1]

Velvele

Velvele, usûllerin ana kalıplarının hareketlendirilmesinden ortaya çıkan, yorum katılmış icra yöntemine denir.^[4] İlk defa 18. yüzyılda, mevlevî ayinleri ile ortaya çıkmıştır. Her usûlü hem ana, hem de velveleli haliyle ifadelendirmek mümkündür.

Yukarıda ana şekli, aşağıda velveleli hâli olmak üzere Devr-i Turan usûlünün tek çizgili dizekte gösterimleri.

Gösterimi

Dairesel

Döngüsel gösterim olarak da bilinir.^[5] Her ne kadar günümüzde pek yaygın olarak kullanılmasa da geçmişte usûllerin yanı sıra makamların gösterimi için de kullanılmıştır.

Yatay

Batı müziğinden uyarlanmıştır. Batıdaki müzik kuramı anlayışından farklı olarak usûl gösterimlerinde ölçü işaretinin altındaki sayı, vuruş değeri ile birlikte usûlün mertebesini de bildirir.^[1] Ayrıca beş çizgili dizek yerine, gösterim şekline göre genelde bir, iki veya üç çizgili dizek kullanılır.^[5] Tek dizekli gösteriminde, kuvvetli darpları temsil eden notaların kuyrukları yukarı, zayıf darpları temsil eden notaların ise kuyrukları aşağı bakar.

Bugüne kadar kullanılmış usûller

Küçük usûller

İsim	Zaman	Gösterimi
Nîm Sofyan	2
Semâi	3
Sofyan	4
Türk Aksağı	5
Yürük Semâi	6
Devr-i Hindi	7
Devr-i Turan	7
Düyek	8
Müsemmen	8
Aksak	9
Evfer	9
Oynak	9
Raks Aksağı	9
Curcuna / Aksak Semâi	10
Lenk Fahte	10
Ceng-i Harbî	10
Tek Vuruş	11
Frenkçin	12
Nîm Çember	12
İkiz Aksak	12
Nîm Evsat	13
Şarkı Devr-i Revânı	13
Bektaşî Devr-i Revânı	13
Devr-i Revân	14
Raksan	15

Büyük usûller

İsim	Zaman
Çifte Düyek	16
Fer'	16
Nîm Berefşan	16
Nîm Hafif	16
Türkî Darp	18
Nîm Devir	18
Nîm Fahte	20
Durak Evferi	21
Hezeç	21
Çember	24
Nîm Sakīl	24
Evsat	26
Beste Devr-i Revânı	26
Firengî Fer'	28
Devr-i Kebîr	28
Remel	28
Muhammes	32
Hafif	32
Berefşan	32
Darb-ı hüner	38
Sakīl	48
Nîm Zencîr	60
Hâvî	64
Darb-ı Fetih	88
Zencîr	120