Usturlap

Usturlap (Yunanca: ἁστρολάβον, astrolabon, 'yıldız-yakalar'), astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. Kullanım alanları arasında Güneş, Ay, gezegen ve yıldızın konumlarını belirlemek yer alır. Ayrıca yerel saatin ve İslam dininde namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu. Bazı matematik problemlerinin çözümlenmesinde de usturlap kullanılırdı.

Mersin Deniz Müzesinde sergilenmekte olan Osmanlı üretimi bir usturlab

İlk olarak Apollonios (MÖ 240) ve Hipparkos (MÖ 150) tarafından keşfedildiği, Batlamyus tarafından kullanıldığı ve Philoponos'un(en) altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir. 9. yüzyılda Harran'daki büyük üniversitede Abbasi halifelerinin ilim ve kültür verdikleri önem neticesinde usturlap hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir. Bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde Bağdat'ta ve 833 senesinde Şam'da çalışan Ali bin İsa'ya aittir. Başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden kişi Selçuklu Sultanı Mesûd tarafından Bağdat Rasathanesi'ne memur olarak görevlendirilen ve Bedî' ul Usturlabi şöhretiyle tanınan Ebu'l Kasım Hibetullah'tır. Sultan Mesûd namına hazırladığı Ziyc'leri 1130'da tamamlamıştır.^[1] Ondan yaklaşık İkiyüz yıl sonra astronomi alimlerinden Muhammed bin İbrahim, usturlab ve rubû tekniğini en yüksek seviyeye çıkarmış, usturlabları 10 ve rubûları 2 Dinara satmıştı. O, bu tekniğe dair "Keşf ur-reyb fî amel il-ceyb" adıyla bir eser de yazmıştır.^[2] Bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler Biruni, Nasirüddin Tusi ve Habeşül Hasib'dir.

Konya'nın Sille Köyünde bulunan Osmanlı döneminden bir usturlap.

Biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. Bunlar Şamin ve Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. 12. yüzyılda Şerafeddin el-Tusî usturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir. 1365'te Fransa'da doğan Jean Fusoris da Avrupa kıtasındaki ilk usturlabı yapmıştır. 17. yüzyıla kadar Avrupa'da yoğun olarak kullanılan usturlap, 18. yüzyıldan sonra yavaş yavaş önemini kaybetmiş, doğu ülkelerindeyse kullanımı 20. yüzyıla kadar sürmüştür.^[3]

Ayrıca bakınız

• Orta Çağ İslam dünyasında astronomi
• Rubu tahtası

Kaynakça

1. Prof. Dr. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, S.332, Ötüken,2003.
2. Ibn Hallikan, II, s.244; Ibn ul-Esir, X, s.237; Ibn ebi Usaybi'a O, s.283
3. Durmuşkâhya, Cenk. "Binlerce Yıllık Astronomi Aleti: Usturlap". Bilim ve Teknik. Ocak 2010 (506). ss. sayfa 104. ISSN 1300-3380.

İlgili okumalar

• Adıvar, A. Adnan (1982), Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• King, Henry (1978), Geared to the Stars: the Evolution of Planetariums, Orreries, and Astronomical Clocks, University of Toronto Press
• Laird, Edgar (1997), Carol Poster and Richard Utz (Ed.), "Astrolabes and the Construction of Time in the Late Middle Ages.", Constructions of Time in the Late Middle Ages, Evanston, IL: Northwestern University Press, ss. 51-69
• Laird, Edgar; Fischer, Robert, (Ed.) (1995), "Critical edition of Pélerin de Prusse on the Astrolabe (translation of Practique de Astralabe", Medieval & Renaissance Texts & Studies, Binghamton, New York, ISBN 0-86698-132-2
• Lewis, M. J. T. (2001), Surveying Instruments of Greece and Rome, Cambridge University Press.
• Morrison, James E (2007), The Astrolabe, Janus, ISBN 978-0-939320-30-1.
• North, John David (2005), God's Clockmaker: Richard of Wallingford and the Invention of Time, Continuum International Publishing Group, ISBN 978-1-85285-451-5