Türkiye'deki Ermeni kültürel mirası

Türkiye Cumhuriyeti'nin şu anki topraklarının doğu kısmı, Ermenilerin atalarının anavatanların bir parçasıydı.^[4] Ermeni nüfusu ile birlikte, Ermeni Kırımı sırasında ve sonrasında Ermeni kültür mirasının büyük bir kısmının, Türk hükûmeti tarafından yok edilmesi hedeflenmiştir. 1914'te Osmanlı İmparatorluğu'nda bulunmuş pek çok kilisenin ve manastırın (genellikle iki ila üç bin arasında tahmin edilir) günümüzde yalnızca birkaç yüz tanesi hala ayakta durmaktadır ve bu binaların birçoğu çöküş tehlikesi altındadır. Hala açık ve işleyen yapılar genellikle İstanbul'da bulunur.

Türkiye'deki Ermeni topluluğu

Ermeni ____	1914	2011
nüfusu	1.914.620 [1]	60.000[2]
kilise ve manastırları	2,538 [1]	34 (yalnızca açık olanlar)[3]
okulları	1,996 [1]	18[3]

Eskiden Ermenilere ait olan mülklerin büyük bir kısmına Türk hükümeti tarafından el konulmuş ve bu mülkler askeri kışlalara, hastanelere, okullara ve hapishanelere çevrilmiştir. Bu yapıların çoğu, Balkan Savaşları sırasında vatanlarından kaçan Müslüman göçmenlere veya mültecilere verilmiştir. Mülklere el koymak, Ermeni mallarına eğer sahibi geri dönmezse el konulmasını müsaade eden Emval-i Metruke Kanunu (Terk Edilen Mallar Kanunu) sayesinde yasallaştırılmıştır.^[5]

Dil ve eğitim

Okullar

1915'ten önce çoğu Ermeni okulu doğuda bulunmaktaydı, günümüzde ise hepsi İstanbul'dadır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda 18. yüzyılın sonlarına kadar Ermeni okullarının açılmasına izin verilmedi. Gayri resmi olarak, Bitlis bölgesinde çok sayıda okul vardı, ancak ilk okul "gerçek anlamda" 1790'da Şnork Migirdic ve Amira Miricanyan tarafından açıldı. Patrik Garabet'in 1823'ten 1831'e kadar hüküm sürdüğü dönemde çok sayıda Ermeni okulu kuruldu. İlk yükseköğretim kurumu 1838'de Üsküdar'da açılmış ve Cemeran Okulu olarak adlandırılmıştır. İstanbul Patrikliği'ne göre 1838'de Anadolu'da 439 Ermeni okulu işletilmekteydi.^[6]

Tanzimat'ın 1839'da I. Abdülmecid tarafından ilan edilmesi sırasında Ermenilerin sadece Konstantinopolis'te 4.620 öğrenciye hizmet eden iki kolejin de dahil olduğu otuz yedi okulu vardı. Buna ek olarak şehirde birkaç müze, matbaa, hastane, halk kütüphanesi ve sekiz farklı dergi bulunmaktaydı.^[7] Türkiye Ermenileri Patrikliği'ne göre, 1901-1902'de Osmanlı İmparatorluğu'nda 81.226 öğrenci ve 2.088 öğretmen ile 803 Ermeni okulu vardı. Bu okullardan 438 tanesi (36.839 öğrenci ve 897 öğretmen) Vilâyat-ı Sitte'de yer almaktaydı.^[8] Kırım sırasında ve sonrasında Anadolu'daki çoğu okul tahrip edildi veya başka amaçlar için kullanıldı. 2005 yılı itibarıyla İstanbul'da 18 Ermeni okulu hala açıktır.^[9]

Ermeni yer isimleri

Ermeni yer isimlerinin değiştirilmesi ilk olarak Sultan II Abdülhamid tarafından gerçekleştirilmiştir. 1880 yılında basında, okul kitaplarında ve devlet kurumlarında "Ermenistan" kelimesinin kullanılması yasaklanmış ve daha sonra kelime Anadolu ya da Kürdistan gibi kelimelerle değiştirilmiştir.^{[10][11][12][13][14]} Ermeni yer ve kişi isimlerinin değiştirilmesi Cumhuriyet döneminden 21. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu değişiklikler içinde soyadı Türkleştirme, hayvan isimlerinin değiştirilmesi,^[15] Ermeni tarihsel figürlerin isimlerinin değişimi (Balyan ailesi Baliani denilen İtalyan bir ailenin kimliği altında gizlenmiştir),^[16][17] ve Ermeni tarihi olaylarının değiştirilmesi ve çarpıtılması yer alır.^[18]

Çoğu Ermeni yer adı, Osmanlı İmparatorluğu'nun doğu illerinde yer almaktaydı. Manavazkert (bugün Malazgirt), Norakert, Dikranagert, Noyakert gibi -kert ekini içeren köyler, yerleşimler veya kasabalar, Arataşen, Pemzaşen, Noraşen gibi köy manasına gelen -şen ekini içeren yerleşimler ve şehir manasına gelen -van ekini içeren Çarentsavan, Nahçıvan, Tatvan gibi toponimler ismin Ermenice kökenli olduğunu belirtir.^[19] Osmanlı tarihi boyunca, Ermeni köylerine yerleşen Türk ve Kürt kabileleri köylerin Ermenice isimlerini değiştirmişlerdir. Örneğin Noraşen, Norşin olarak değiştirilmiştir. Bu değişim özellikle Ermeni Kırımı'ndan sonra Türkiye'nin doğusunda bulunan Ermeni nüfusu tehcir edilmiş köy ve bölgelerde gözlemlenmiştir.^[19]

Etimolog ve yazar Sevan Nişanyan tarafından 3600 Ermeni coğrafi mekan isminin değiştirildiği tahmin edilmektedir.^[20]

Dini yapılar

Genel bakış

1914'te Türkiye Ermenileri Patrikliği, Osmanlı İmparatorluğu'nda bulunan bir dizi manastır, kilise ve dini kurumları bir liste altında topladı. Patrikhane, Patrik'in kontrolü altında 200'den fazla manastır ve 1.600 kilisenin bulunduğunu ve toplamda 2.549 dini mekânın var olduğunu ortaya koydu.^[21] 1974'te UNESCO, 1923'ten sonra Doğu Türkiye’de ayakta kalmış 913 Ermeni tarihî eserinden 464’ünün tamamen yok olduğunu, 252’sinin harabeye dönüştüğünü ve 197’nin onarıma ihtiyacı olduğunu belirtti.^[22] Bunlar arasında Mucizeler Manastırı ve Aparank Manastırı sıralanabilir.

2011'de Türkiye'de, çoğunlukla İstanbul'da bulunmak üzere işleyen 34 Ermeni kilisesi vardı.^[3]

Önemli kilise ve manastırların listesi

Erken 20. yüzyıl	Güncel durum
Kutsal Havariler Manastırı Սուրբ Առաքելոց վանք
Holy Apostles Monastery in the 20th century Arakelots Manastırı, 4. yüzyılda Aydınlatıcı Aziz Grigor tarafından Roma'dan aldığı çeşitli kalıntı ve eserleri barındırması için kuruldu. Hristiyan azizleri Petrus ve Pavlus'un sol kollarını ve Havari Andreas'ın sağ kolunu içeren bu kalıntılar, manastıra ismini vermiştir. 9.-11. yüzyıllarda Mamikonyan beylerinin egemenliği boyunca manastır, Taron'un önemli bir kültürel ve dini merkezi haline geldi. Türk fethinden sonra manastırın tarihi, baskınlardan, katliamlardan, kısa süreli terk edilme dönemlerinden ve sonrasında manastır topluluğunun yeniden kurulması ve kısa süreli canlanmalardan oluşur. Osmanlı yönetimi altında bir miktar istikrar geri dönmüş ve manastır zenginleşmiştir, ancak 17. yüzyılda Osmanlı-İran savaşları sırasında tekrar düşüşe geçmiştir. 1660'larda bir deprem binaların çoğuna zarar verdi. Son büyük katliam 1895 yılında gerçekleşti, ardından cemaat sadece iki veya üç keşişe indirgendi.	1915'te manastır saldırıya uğradı, yağmalandı ve manastır başrahibi Yovhannes Vardapet Muratyan öldürüldü.[23] Manastır'ın 1134 tarihli iki kapısından biri daha sonra Bitlis'te keşfedildi ve korunması için Tiflis'e götürüldü.[23] Kapı daha sonra 1925'te Erivan'a götürüldü ve Ermenistan Tarih Müzesi'nde sergilenmeye başlandı.[23]
Surp Garabet Manastırı Մշո Սուրբ Կարապետ վանք
Saint Karapet Monastery c. 1915 Surp Garabet Manastırı, tarihsel olarak Aydınlatıcı Aziz Grigor tarafından Büyük Ermenistan'ın Taron Bölgesi'nde 4. yüzyılda kurulmuştur ve günümüzde Muş'un Çengilli (Yukarıyongalı) köyünde yer almaktadır. Yapı, Ermeniler'in en eski manastırlarından biriydi. Aziz Garabet Manastırı, Ermeni Hristiyanları'nın hac ziyareti için en önemli üç yerden biriydi ve Osmanlı Ermenistanı'nın en zengin ve en eski kurumlarından biridir.	Resim 23 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kaynak: Aztagdaily.com Ermeni Kırımı'ndan sonra kilise Türk ordusu tarafından patlayıcılar yardımıyla temellerine kadar yıkıldı. Günümüzde Surp Garabet'in kalıntıları, çoğunlukla Kürtler tarafından yapı malzemesi olarak kullanılmış olduğundan ötürü, yerel evlerin ve yapıların duvarlarında yerleşmiş birkaç şekilsiz kalıntı ve oyulmuş taştan ibarettir.
Yedi Kilise Վարագավանք
Varagavank Monastery in 1923 11. yüzyılın başlarında önceden var olan bir dini mekan üzerine kurulmuş yapı, Ermeni Krallığı Vasburagan'ın içindeki en zengin ve en iyi bilinen manastırlardan biriydi ve daha sonraki yüzyıllarda, Van'daki Ermeni Apostolik Kilisesi'nin başpiskoposluğunu barındırmıştır.[24] Artsruni Hanedanlığı Kralı Senekerim-Hovhannes tarafından hükümdarlık döneminde (1003–24), aynı bölgede 7. yüzyıldan kalma bir binada tutulmuş Gerçek Haç'ın bir kalıntısını barındırmak için kurulmuştur. Kilisenin iç formu, Ermenistan'daki Azize Hripsime Kilisesi tasarımlarını andırmaktaydı.[25] Van'ın Ermeni başpiskoposu, 19. yüzyılın sonlarına kadar burada yaşadı. Burada yaşamış din adamlarından gelecekte Katolikos olacak Mıgırdiç Hrimyan, tarihi Ermenistan'da basılan ilk gazete olan Artsiv Vaspurakani'yi (Vaspurakan'ın Kartalı) kurdu.[26]	30 Nisan 1915'te, Van Kuşatması sırasında Osmanlı ordusu manastırı tahrip etti. Kalıntılar, daha sonra aynı bölgede gelişen Kürt nüfuslu Bakraçlı köyünde hala görülmektedir. Manastır günümüzde çiftlik hayvanları için saman depolama alanı olarak kullanılmaktadır.
Naregavank Նարեկավանք
10. yüzyılda kurulmuş olan Nareg Ermeni Manastırı (Naregavank), Van Gölü'nün güney yakasında Vostan (Gevaş) kasabası yakınındaki Narek (Yemişlik) köyünde yer almaktaydı. Orta Çağ Ermeni edebiyatının büyük ismi mistik şair Grigor Naregatsi (y. 950-110) bu manastıra mensuptu.	Tamamen yok edildi 1895 olayları sırasında keşişleri katledilen ve kilisesi kısmen tahrip edilen manastır, 1915 Ermeni Kırımına dek yarı metruk ve harap halde varlığını sürdürdü. 1951'de Demokrat Parti hükûmeti döneminde askerî birlikler tarafından patlayıcı madde kullanarak yıkıldı. Kürt nüfuslu Yemişlik köyünde bir zamanlar manastırın bulunduğu yerde, günümüzde köy camii bulunmaktadır.[27][28]
Aziz Bartalmay Manastırı Սուրբ Բարդուղիմեոսի վանք
Saint Bartholomew Monastery in 1913 Aziz Bartalmay Manastırı, şu anda güneydoğu Türkiye'nin Van ilindeki Başkale kasabası yakınlarında yer alan tarihi Vasburagan Eyaleti'nde 13. yüzyılda inşa edilmiştir. Eskiden Ermeni halkının en önemli hac alanlarından biri olarak kabul edilirdi.[29] Manastır, Hristiyanlığı 1. yüzyılda Ermenistan'a getirdiğine inanılan Havari Bartalmay'in şehitliğinin bulunduğuna inanılan geleneksel yerine inşa edilmiştir.[29] Thaddeus ile birlikte Bartalmay, Ermeni Apostolik Kilisesi'nin koruyucu azizi olarak kabul edilir.	Ermeni Kırımı'ndan sonra bilinmeyen bir tarihte manastır, Türk ordusunun kontrolü altına alındı ve şu anda tüm kilise bölgesi askeri bölge içinde yer almaktadır. Erişimin kısıtlı olduğu kilisesinin kubbesi 1960'lı yılların başlarında hala sağlamdı, ancak kubbe günümüzde yıkılmıştır.
Lim Manastırı Լիմ
Adır Adası'nda bulunan Ermeni Manastırının asıl ismi Surp Kevork Manastırıydı.[30] 1305 yılında inşa edilen yapı, 1621 ve 1766'da genişletilmiştir.[30]	Ermeni Kırımı sırasında, 12.000 Ermeni kadın ve çocuk, üç gün içinde Adır Adası'na geçmiş, ancak yardım gelmeden önce açlıktan ölmüştür.[31] Manastır şu anda yıkılmış durumdadır.[30]
Surp Nişan Manastırı Սուրբ Նշան վանք
The Surp Nishan Monastery seen from the south-east Surp Nişan Manastırı, Kral Senekerim'in oğlu Adom-Aşot tarafından kurulmuştur. Manastırın ismi, Senekerim'in Varagavank Manastırı'ndan getirdiği ve ölümünden sonra geri verilmiş ünlü bir kalıntıya atfen verilmiştir. Yapı, Bizans, Rum Selçuklu Devleti ve Osmanlı döneminden 1915'teki Ermeni Kırımı'na kadar önemli bir aydınlanma ve eğitim merkeziydi. 1915 yılında Surp Nişan Manastırı, Sivastiya bölgesindeki Orta Çağ Ermeni el yazmaları için bir toplama yeri olarak kullanılmıştır ve 283 el yazması barındırmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında kütüphane tahrip edilmedi ve yazıların çoğu hayatta kaldı. 1918'de yaklaşık 100 el yazması Kudüs'teki Ermeni Patrikhanesine transfer edildi.	Tamamen yok edildi. Kaynak: Armenia.A guidebook. 13 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1978'de manastır patlayıcılarla yıkıldı. Bir askeri üs şimdi kilisenin eskiden bulunduğu bölgede bulunmaktadır. Manastırın izleri kalmamıştır.
Gıduts Manastırı Կտուց
Ermenice "gaga" anlamına gelen Gıduts Manastırı, Van Gölü'nün ortasında, Gıduts Adası (Çarpanak) denilen küçük bir adada yer alır ve 15. yüzyılda inşa edilmiştir.[32]	Günümüzde Gıduts manastırı, muhtemelen bulunduğu yer nedeniyle diğer Ermeni manastırlarının çoğundan daha iyi durumdadır. Ancak, manastırın 1915'ten bu yana bakımsız bırakılması nedeniyle çatısında sorunlar bulunmaktadır.
Havariler Kilisesi Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի
Armenian Cathedral of Kars at the end of the 19th century Kars kentinde bulunan Kutsal Havariler Kilisesi, Bagratuni Ermenistanı Kralı I. Abas yönetiminde 940'larda tamamlandı. Kilise, yapının dışında yer alan Oniki Havari'nin heykelleri nedeniyle Kutsal Havariler Kilisesi olarak adlandırıldı. 1064’ten 1100’lere kadar kilise, Selçuklular tarafından ele geçirilmesi üzerine bir camiye çevrildi. Osmanlı Devleti altında (1579-1877) kilise bir kez daha bir camiye dönüştürüldü. 1877'de Rusların Kars'ı almasından sonra yapı Rus Ortodoks kilisesine dönüştürüldü. 1918'de Kars'ın Türk ordusunun kontrolüne geçmesinden sonra katedral tekrar camiye çevrildi. 1919'da, Türklerin geri çekilmesini takiben ve ilk Ermenistan Cumhuriyeti'nin ilanından sonra katedral bir Ermeni kilisesi olarak restore edildi. 1920'de Kars, tekrar Türkiye kontrolüne girdi ve yapı kilise olarak işlev görmeyi bıraktı. 1920'lerde bir petrol deposu olarak kullanılmadan önce kısa bir süre cami olarak işletildi. 1969-1980 yılları arasında Kars Müzesi olarak işlev gördü.	Kiliseye el konulmuş ve yapı Türk devletinin mülkü olmuştur. Yerel belediyeye satılan binanın yıkılıp, alana bir okul yaptırılması planlanmıştır, ancak bu gerçekleştirilmemiştir. Bu süre zarfında çan kulesi tahrip edilmiştir. 1950'lerde petrol deposu olarak kullanılmış kilise, 1960'larda ve 1970'lerde içinde küçük bir müze barındırıyordu. Kilise şu anda cami olarak kullanılmaktadır.
Akdamar Kilisesi Սուրբ Խաչ
915-921 yılları arasında Kral Gagik I Artsruni tarafından yaptırılması emredilmiştir. Mimar keşiş Manuel tarafından 11,80 m ile 14,80 m ölçülerinde bir iç mekana sahip olacak şekilde pembe volkanik tüften inşa edilmiştir ve kubbe yerden 20,40 metreye ulaşmaktadır. Kilisenin mimarisi, Ermenistan'da birkaç yüzyıl önce geliştirilen bir forma dayanır ve buna en bilinen örnek, Eçmiyazin'deki yedinci yüzyıl Azize Hripsime kilisesidir.[33] Vasburagan Ermeni Krallığı'nın Kralı Gagik I Artsruni (s. 908-943/944), Akdamar Adası'nda bir yerleşim kurmuştur.[33] 1116-1895 Akdamar Adası, nın bulunduğu yerdi.	Ermeni Kırımı sırasında Akdamar rahipleri öldürüldü, kilise yağmalandı ve manastır binaları yıkıldı. Kilise, 1915'ten sonra onlarca yıl boyunca kullanılmadan kaldı.[34] 1920'lerden sonra, kilise yoğun vandalizme maruz kaldı. Kraliyet galerisinde yer alan süslü taş korkuluk ortadan kalktı ve 1914 öncesi fotoğraflarla yapılan karşılaştırmalar, kabartma oymalara zarar geldiğini göstermektedir. 1340 tarihli Katolikos Stephanos'un haçkarları 1956'da oymalara zarar verilmesiyle büyük oranda hasara uğramıştır. 1444 tarihli başka bir süslü haçkarın ise aynı sene sadece üçte biri kalmıştır ve 1911'de Bachmann tarafından çekilmiş fotoğraflarda o dönemde bu süslemelerin hala sağlam olduğu görülmüştür. 19. yüzyıl tarihli Hatçatur Mokatsi'nin mezar taşı da parçalanmıştır.[35] Alan 1950'lerde askeri bir eğitim sahası olarak kullanılmıştır.[36][37] 2005 yılında yapı, yoğun bir restorasyon süreci geçirdiğinden ziyaretçilere kapatıldı ve bir yıl sonra Türk hükûmeti tarafından müze olarak açıldı.[38]
Arapgir Katedrali Արաբկիրի մայր եկեղեցի
Cathedral of the Holy Mother of God before the Armenian Genocide Arapgir Katedrali, 13. yüzyılda inşa edilmiştir. Batı Ermenistan'daki en büyük kiliselerden biriydi. 3000 kişiyi ağırlayabildi. Katedral, 1915'te Ermeni Kırımı sırasında saldırıya uğradı ve yağmalandı.	Tamamen yok edildi Ermeni Kırımı'ndan sonra katedral onarıldı ve okul olarak kullanıldı. 1950'de Arapgir Belediyesi katedrali yıkmaya karar verdi. 18 Eylül 1957'de katedral dinamitle havaya uçuruldu. Daha sonra katedralin durduğu arsa, Hüseyin adında bir köylüye 28,005 liraya satıldı.[39] Bugün, katedralin yerinde kalıntılar bulunmaktadır.
Beşkilise Խծկոնք վանք
The Khtzkonk Monasteries in the early 20th century Khıdskonk Manastırları, 7. ve 13. yüzyıllar arasında dönemin Ermeni Bagratuni Krallığı içinde yer alan Ani'de inşa edilmiş, beş Ermeni kilisesinden oluşan bir manastır topluluğuydu. Manastır günümüzde, Kars ilinin Digor ilçesinin idari başkenti olan ve Ermenistan sınırının yaklaşık 19 kilometre batısındaki Digor kasabası yakınında, Digor Nehri'nin oluşturduğu bir geçitte yer almaktadır.	Resim13 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kaynak: Panoramio.com 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1959'da Fransız sanat tarihçisi J. M. Thierry, bölgeyi ziyaret etti ve beş kiliseden dördünün tamamen tahrip edildiğini ve yalnızca Aziz Sargis Kilisesi'nin kötü bir şekilde hasar görmüş bir durumda ayakta kaldığını tespit etti. Yöre halkına ve Digor vatandaşlarına göre kiliseler, 2002 yılında yüksek patlayıcılarla Türk ordusu tarafından havaya uçurulmuştur.[40] Bu iddialar, bölgedeki fiziksel kanıtlarla doğrulanmıştır. Ayakta kalmış kilisenin kubbesi sağlamdır, ancak yan duvarlar dışarıya doğru yayılmıştır ve yıkılan kiliselerin duvarları tamamen dümdüz olmuştur. Tarihçi William Dalrymple, bu hasarların bir deprem sonucu oluşamayacağını belirtmiştir.[41]
Surp Pırgiç Kilisesi Սուրբ Փրկիչ
The Church of the Holy Redeemer in early 20th century. Kilise 1035 yılından kısa bir süre sonra tamamlandı. Eşsiz bir tasarıma sahip bina 19 dış taraflı, 8 iç taraflı, uzun bir silindir üzerine kurulmuş merkezi bir kubbeden oluşmaktaydı. Kilise, Gerçek Haç'ın bir parçasını barındırmak için Prens Ablgharib Pahlavid tarafından yaptırılmıştır.	1955 yılına kadar büyük oranda ayakta olan kilisenin bir fırtına sonucunda sağ yarısı yıkılmıştır.[42]

Ayrıca bakınız

• Türkiye Ermenileri
• Ermeni Kırımı
• Ermenistan kültürü
• Türkiye'de el konulan Ermeni mülkleri

Kaynakça

1. Kévorkian, Raymond H. (2011). The Armenian Genocide: A Complete History. Londra: I. B. Tauris. s. 278. ISBN 978-1-84885-561-8. 4 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2019.
2. "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey". Today's Zaman. 15 Aralık 2008. 20 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2013.
3. Bedrosyan, Raffi (1 Ağustos 2011). "Bedrosyan: Searching for Lost Armenian Churches and Schools in Turkey". Armenian Weekly. 11 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2013.
4. Melvin Ember; Carol R. Ember; Ian A. Skoggard (2004). Encyclopedia of diasporas: immigrant and refugee cultures around the world. Dordrecht, Netherlands: Kluwer Academic Publishers. s. 36. ISBN 978-0-306-48321-9. Currently, only one-sixth of that land [ancestral territory] is inhabited by Armenians, due first to variously coerced emigrations and finally to the genocide of the Armenian inhabitants of the Ottoman Turkish Empire in 1915.
5. Biner, Z. Ö. (2010). Acts of defacement, memory of loss: Ghostly effects of the "Armenian crisis" in Mardin, southeastern turkey. History and Memory, 22(2), 68–94, 178.
6. Gökçe, Feyyat, Uludağ University (Yaz 2010). "Minority and Foreign Schools on the Ottoman Education System". e-International Journal of Educational Research. 1 (1). ss. 44-45. 3 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2013.
7. Oshagan, Vahe (2004). Richard G. Hovannisian (Ed.). The Armenian people from ancient to modern times (1. paperback bas.). New York, NY: St. Martin's Press. s. 151. ISBN 978-1-4039-6422-9.
8. James Bryce, 1st Viscount Bryce, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915–16 11 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., London, T. Fisher Unwin Ltd., 1916, pp. 662–64
9. "Armenian Claims and Historical Facts: Questions and Answers" (PDF). Ankara: Turkish Ministry of Tourism, Center for Strategic Research. 2005. s. 44. 22 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Mayıs 2013. The Armenian community in Istanbul has 18 schools, 17 cultural and social organizations, three daily newspapers, five periodicals, two sports clubs, 57 churches, 58 foundations and two hospitals.
10. (Rusça) Modern History of Armenia in the Works of Foreign Authors [Novaya istoriya Armenii v trudax sovremennix zarubezhnix avtorov], edited by R. Sahakyan, Yerevan, 1993, p. 15
11. Boar, Roger; Blundell, Nigel (1991). Crooks, crime and corruption. New York: Dorset Press. s. 232. ISBN 978-0-88029-615-1.
12. Balakian, Peter (2007). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. HarperCollins. s. 36. ISBN 978-0-06-186017-1.
13. Books, the editors of Time-Life (1989). The World in arms : timeframe AD 1900–1925 (U.S. bas.). Alexandria, Va.: Time-Life Books. s. 84. ISBN 978-0-8094-6470-8.
14. K. Al-Rawi, Ahmed (2012). Media Practice in Iraq. Palgrave Macmillan. s. 9. ISBN 978-0-230-35452-4. 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013.
15. "Turkey renames 'divisive' animals". BBC. 8 Mart 2005. 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013. Animal name changes: Red fox known as Vulpes Vulpes Kurdistanica becomes Vulpes Vulpes. Wild sheep called Ovis Armeniana becomes Ovis Orientalis Anatolicus Roe deer known as Capreolus Capreolus Armenus becomes Capreolus Cuprelus Capreolus.
16. "Yiğidi öldürmek ama hakkını da vermek ..." Lraper. 21 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013.
17. "Patrik II. Mesrob Hazretleri 6 Agustos 2006 Pazar". Bolsohays News. 7 Ağustos 2006. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013.
18. Hovannisian, ed. by Richard G. (1991). The Armenian genocide in perspective (4. pr. bas.). New Brunswick, NJ [u.a.]: Transaction. ss. 128-30. ISBN 978-0-88738-636-7.KB1 bakım: Fazladan yazı: yazar listesi (link)
19. Sahakyan, Lusine (2010). Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey (PDF). Montreal: Arod Books. ISBN 978-0-9699879-7-0. 26 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Mayıs 2019.
20. Nisanyan, Sevan (2011). Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Değiştirilen Yeradları (PDF). İstanbul: TESEV Demokratikleşme Programı. 26 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2013.
21. Bevan, Robert (2004). The destruction of memory : architectural and cultural warfare (1. publ. bas.). Londra: Reaktion Books. ISBN 1-86189-205-5. 3 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2019.
22. "Cultural Genocide". Armenian Genocide Museum-Institute. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2013.
23. "SURP ARAKELOTS VANK – The Holy Apostles Monastery". VirtualAni. 4 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2013.
24. "Varagavank' Monastery". Rensselaer Digital Collections. Rensselaer Polytechnic Institute. 21 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2009.
25. Armenia, Travels and Studies. Volume 2. The Turkish Provinces By Harry Finnis Blosse Lynch – Page 114
26. Hewsen, Robert H. (2000), "Van in This World; Paradise in the Next: The Historical Geography of Van/Vaspurakan", in Hovannisian, Richard G. (ed.),  Armenian Van/Vaspurakan, Historic Armenian Cities and Provinces, Costa Mesa, California: Mazda Publishers, p. 28, OCLC 44774992
27. Suciyan, Talin (7 April 2007). "Holy Cross survives, diplomacy dies" (PDF). Armenian Reporter. 13 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 June 2013. On the day of inauguration, Archbishop Mesrob II, Patriarch of Armenians in Turkey, went to visit Nareg Monastery in the village of Yemişlik – the former Narek village. In the place where Nareg Monastery once stood, today there is a mosque. Six years ago, there were still some remnants of an archway of the monastery. In Sevan Nişanyan's book, Eastern Turkey, Nareg Monastery is called a very important remnant of Armenian architecture, destroyed in 1951.
28. Papazian, Iris (19 Temmuz 1997). "Archbishop Mesrob Ashjian on a Sentimental Journey to Western Armenia". Armenian Reporter International. s. 18. The group also visited the village of Narek, now desolate. The image of a mosque on the very spot where once stood the famed Narek Monastery caused great sorrow.
29. "The Condition of the Armenian Historical Monuments in Turkey". Research on Armenian Architecture. 1 Ekim 2008. 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2009.
30. "A Pilgrimage to Lake Van" (PDF). EasternTurkeyTours. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2013.
31. Kevorkian, Raymond (2011). The Armenian Genocide: A Complete History. Londra: I.B. Taurus and Co. Ltd. s. 322. ISBN 978-1-84885-561-8.
32. "Ktuts' Anapat". Rensselaer Digital Collections. Rensselaer Polytechnic Institute. 15 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2009.
33. (Ermenice) Harutyunyan, Varazdat M. "Ճարտարապետություն" ("Architecture"). History of the Armenian People. vol. iii. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1976, pp. 381–84.
34. Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. s. 232. ISBN 0-226-33228-4.
35. Sirarpie Der Nersessian Aght'amar Church of the Holy Cross, 1964, pp. 7, 49–52.
36. (Türkçe) "Paylaşılan Bir Restorasyon Süreci: Akhtamar Surp Haç Kilisesi 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.." Mimarizm. 26 February 2008.
37. (Türkçe) "Paylaşılan Bir Restorasyon Süreci: Akhtamar Surp Haç Kilisesi 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.." Mimarizm. 26 February 2008.
38. "Asbarez, 1 October 2010: The Mass at Akhtamar, and What's Next". 3 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2019.
39. Antarnik L. Pladian, 1969, New York – Arapkir Union, p. 931
40. Hofmann, Tessa. Armenians in Turkey Today: A Critical Assessment of the Situation of the Armenian minority in the Turkish Republic (2002), 40.
41. Dalrymple, William, "Armenia's Other Tragedy," The Independent Magazine, 18 March 1989.
42. Sim, Steven. "The church of the Redeemer". VirtualANI. 20 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2007.

Dış bağlantılar

• Anadolu'nun Çok Kültürlü Mirası Projesi İnteraktif Haritası 22 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.