Sovyetler Birliği liderleri listesi

Sovyetler Birliği'nin yaklaşık yetmiş yıllık tarihinin hiçbir döneminde ülkenin resmî bir lideri olmadı ve devlet başkanı de facto olarak yöneticilik yaptı, çünkü ülkedeki siyasi sistemi oluşturan iktidar tüm sovyetler arasında paylaştırılmıştı. Buna karşın her dönem pratikte üst düzey liderler bulunmaktaydı ve bu liderlerin genellikle Halk Komiserleri Konseyi Başkanlığı ya da Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreterliği makamları vasıtasıyla sorumlukları ve yetkileri bulunurdu. Devletin kuruluşunda Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) öncü parti ilkesine uygun olarak devletin ana yönetim organı olarak konumlandı ve bu durum Sovyet Anayasası 6. maddesi ile anayasal olarak koruma altına alındı. Böylelikle SBKP toplumunda öncü rolü oynayan parti olarak tek parti yönetimi ile devlet yönetiminde söz sahibi oldu.^[1]

Sovyetler Birliği'nin ilk lideri olan Vladimir Lenin'in Mayıs 1920'de bir konuşma yaparken çekilen fotoğrafı.

21 Mart 1922'de imzalanan Sovyetler Birliği Kuruluş Antlaşması sonrası kurulan ülkenin ilk lideri 30 Aralık 1922'de Sovyetler Birliği Sovyetleri Kongresi tarafından Halk Komiserleri Konseyi başkanı (başbakan) seçilen Vladimir Lenin'dir.^[2] Ancak 1918 yılında silahlı saldırıya uğramasından dolayı sağlığı gitgide kötüye gitti ve 21 Ocak 1924 tarihinde hayatını kaybetti.^[3] Ardından geçen sürede Josef Stalin parti içerisinde daha yetkili bir konuma yükseldi.^[4] Birçok kaynak 1920'li yıllarda Stalin'in Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi'ndeki etkinliğinin artmasının ve parti içerisindeki yükselişinin sonra Merkez Komitesi Genel Sekreterliği görevinin, gerek SBKP gerekse Sovyetler Birliği hükûmeti üzerinde söz sahibi olmasından dolayı pratik olarak "Sovyetler Birliği lideri" ile eş anlamlı hale geldiğini belirtir.^[5] Bu dönemde Komünist Parti Politbürosu ülkenin yönetim organı olarak işlev gördü ve üyeleri fiilen lider pozisyonda idiler. Bu dönemde Politbüro'nun asıl üyeleri Stalin, Lev Troçki, Lev Kamenev ve Nikolay Krestinski, yedek üyeleri ise Grigori Zinoviyev, Nikolay Buharin ve Mihail Kalinin idi.^{[6][not 1][not 2]}

Politbüro'nun lideri olarak Stalin, parti içerisinde çoğunluk olan taraftarlarıyla birlikte Büyük Temizlik olarak adlandırılan siyasi baskı dönemi başlattı ve muhalefet susturuldu. Bu dönem sonrası Stalin'in partideki yetkili konumu pekiştirildi.^[9] Bu dönem kimi kaynaklarca Stalin kişi kültü olarak anıldı.^[10] Haziran 1941'de Nazi Almanyası'nın Barbarossa Harekâtı kapsamında Sovyetler Birliği'ni işgal girişimini başlatması üzerine Devlet Savunma Komitesi kuruldu ve Stalin başkan olarak seçildi. Bu komite Büyük Vatanseverlik Savaşı boyunca devleti fiili olarak yönetti. Stalin'in Mart 1953'te yaşamını yitirmesinin ardından Merkez Komitesi Georgi Malenkov'u "Birinci Sekreter" olarak seçti, ancak Malenkov'a karşı Nikita Kruşçev tarafından muhalefet süreci başlatıldı.^[11] Kruşçev, Eylül 1953'te Birinci Sekreter olarak Merkez Komitesi'nin lideri olarak seçildi. Bu makam 1990 yılına kadar ülkede en üst düzey yöneticilik konumuydu.^[12][13]

Sovyet lider Nikita Kruşçev (sağda), 3 Haziran 1961'de ABD Başkanı John F. Kennedy ile Viyana'da buluşurken.

1956'daki SBKP 20. Kongresi'nde Kruşçev, Stalin'i ve politikalarını açıkça kınadı ve destalinizasyon adı verilen Stalin dönemindeki liderlik anlayışlarının mahkûm edildiği süreç başladı. Dönemin parti kadroları bu süreci yıkıcı ve istikrarsızlaştırıcı ve Marksizm-Leninizm'in temel ilkelerden saptırma olarak algıladı ve Kruşçev gerek partide gerek ülkede çok sayıda düşman kazandı. Bunun sonucu olarak Anti-Parti Grubu ismiyle anılan eski üst düzey Sovyet liderlerinden oluşan grup 1957'de Kruşçev'i görevden almayı denedi, ancak başarısız oldu.^[14] Bu gelişmelerin ardından Kruşçev, Politbüro ile tartışmadan veya onay almadan siyasal kararlar alma yoluyla liderlik görevini sürdürdü.^[8] Küba füze krizi sonrası kendisine yönelik eleştirilerin artmasıyla birlikte 1964 yılında SBKP Birinci Sekreterliği görevini bıraktığını açıkladı. Yakın çalışma arkadaşı Leonid Brejnev aynı gün yapılan oylamada Birinci Sekreter olarak seçildi; Aleksey Kosıgin yeni Bakanlar Konseyi Başkanı oldu ve Anastas Mikoyan Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı sıfatıyla görevini sürdürdü. 1965'te, Politbüro'nun kararıyla, Mikoyan emekli olmak zorunda bırakıldı; Nikolay Podgorni, Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanlığı görevini devraldı.^[15]

Sovyetler Birliği, 1964-1977 yılları arasında Leonid Brejnev, Aleksey Kosıgin ve Nikolay Podgorni'nin oluşturduğu kolektif liderlik ile yönetildi. 25 Ekim 1968 tarihli bu fotoğrafta Komsomol'un 50. kuruluş yıl dönümü vesilesiyle gerçekleşen etkinlikte üç lider birlikte görülüyor.

1964-1977 yılları arasında ülke Leonid Brejnev, Aleksey Kosıgin ve Nikolay Podgornıy'ın kolektif liderlik olarak oluşturduğu troyka adı verilen triumvirlik sistemiyle yönetildi.^[16] Birinci dünya ülkelerinde görülmeyen bu durum söz konusu ülkelerle ilişkilerde temsiliyet açısından zaman zaman karmaşalara yol açtı.^{[17][not 3]} Sonraki yıllarda Gorbaçov tarafından Durgunluk Dönemi olarak anılacak olan 1964-1982 yılları arasındaki dönem, ülkede diğer dönemlere göre düşük sosyo-ekonomik verimliliğin baş gösterdiği ve ülke yöneticilerinde gerontokrasinin belirgin halde olduğu bir dönem oldu.^[18] 1982'de Yuri Andropov SBKP Merkez Komitesi Genel Sekreterliği görevine seçildi ancak 1983 yılında büyüyen sağlık sorunları nedeniyle görevini yapamaz hale geldi ve Politbüro toplantılarına başkanlık etmesi gereken toplantılara nadiren katılabildi. Bu süreçte Nikolay Tihonov onun yerine toplantılara başkanlık yaptı.^[19] Andropov yalnızca 15 ay görevde kalabildi ve 1984 yılındaki ölümünün ardından Konstantin Çernenko Genel Sekreterlik görevine seçildi. Çernenko, 10 Mart 1985'teki ölümüne dek 13 ay bu görevi sürdürdü.^[20]

Anayasada Genel Sekreterlik görevine açıkça bir atıf bulunmaması nedeniyle, bir Sovyet liderinin ölümünden veya görevden çekilmesinin ardından, bu makamın halefi olarak kişi SBKP Politbürosu, Merkez Komite veya başka bir hükûmet ya da parti aygıtının desteğine ihtiyaç duymaktaydı. Ülkenin son anayasası olan 1977 Sovyet Anayasası itibarıyla Sovyetler Birliği Bakanlar Konseyi Başkanı aynı zamanda hükûmet başkanı^[21], Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı ise aynı zamanda devlet başkanı idi.^[22] Bakanlar Konseyi Başkanı'nın görevleri birinci dünya ülkelerindeki başbakanla^[21], Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı'nın görevleri ise bu ülkelerdeki cumhurbaşkanı ile eşdeğerdi.^[22]

1985'te Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin genel sekreteri olan Mihail Gorbaçov (sağda), aynı yıl ABD Başkanı Ronald Reagan ile birlikte İsviçre'nin Cenevre şehrinde.

Mihail Gorbaçov, 11 Mart 1985 tarihinde Politbüro tarafından Genel Sekreterlik görevine seçildi.^[23] Seçildiği dönem 54 yaşında olan Gorbaçov, Kruşçev döneminden sonra seçilen liderlere göre oldukça genç idi. Gorbaçov Mayıs 1985'te ekonomik gelişmenin yavaşladığını, ülkenin durgunluk dönemine girdiğini ve yetersiz yaşam standartlarının hüküm sürdüğünü açıkça ifade etti ve bunu yapan için ilk Sovyet lider oldu. Gorbaçov, daha önceki liderlerin yapmadığı politikalara girişti; bu politikalar perestroyka (Türkçe: Yeniden yapılandırma) ve glasnost (Türkçe: Şeffaflık) olarak anıldı.^[24] 1986-88 arasında Sovyetler Birliği ekonomisinin temelini oluşturan merkezî planlamayı kaldırdı ve devlet teşebbüslerinin kendi üretimlerini belirlemesine izin verdi. Daha önce özel sektöre izin verilmeyen işletmelerde özel yatırımlar sağladı ve yabancı yatırıma izin verdi. 1988 ve 1989'da o döneme kadar Marksizm-Leninizm'i ve komünizmin tanımlayan temel politikalardan uzaklaşıldı.^[25]

Mart 1990 tarihinde Sovyetler Birliği Devlet Başkanı makamı Genel Sekreterlik makamının yeniden şekillendirilmesiyle en yüksek Sovyet politik makam oluşturuldu.^[26] Başkanlığın kurulması döneminde eşzamanlı olarak Halk Vekilleri Kongresi temsilcileri anayasanın 6. maddesinin değiştirilmesine karar verdi. Bu karar partinin devlet ve Sovyet halkı üzerindeki egemenliğini diğer dönemlere göre daha zayıf bir hale getirdi.^[27] Yeni tasarıya göre ölüm, istifa ya da görevdeki bir başkanın görevden alınması durumlarında başkanın görevini başkan yardımcısı üstlenecekti, fakat bunun gerçekleşmesinden önce başkan yardımcısı Gennadi Yanayev'in önderliğindeki 1991 darbe girişiminden sonra başkan yardımcısının yerini Sovyetler Birliği Devlet Konseyi'nin seçilmiş bir üyesi aldı.^[28] Ardından Sovyetler Birliği dağıldı.^[29]

Liderler

Aşağıdaki liste Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nde, hükûmette veya her ikisinde liderlik yapan alan kişileri kapsar. † ile işaretli kişiler görevde ölen liderleri belirtmektedir.

Lider	Dönem		Kongre(ler)	Makam	Kaynak
	Geliş	Gidiş
Vladimir Lenin	30 Aralık 1922	21 Ocak 1924†	11.-12. Kongre	Halk Komiserleri Konseyi başkanı (RSFSC ve SSCB)	[30][31][32]
Aleksey Rıkov	2 Şubat 1924	19 Aralık 1930	Kongre görmedi	Halk Komiserleri Konseyi başkanı (RSFSC ve SSCB)	[7]
Josef Stalin	21 Ocak 1924	5 Mart 1953†	13.-19. Kongre	Komünist Parti genel sekreteri	[31][33][34][35][36]
				Bakanlar Konseyi başkanı
Georgi Malenkov	5 Mart 1953	8 Eylül 1953	19. Kongre		[37][38][39][40][41]
Nikita Kruşçev	8 Eylül 1953	14 Ekim 1964	20.-22. Kongre	Komünist Parti birinci sekreteri	[42][43]
Leonid Brejnev	14 Ekim 1964	10 Kasım 1982†	23.-26. Kongre	Komünist Parti genel sekreteri	[8][15][43][44]
Yuri Andropov	10 Kasım 1982	9 Şubat 1984†	Kongre görmedi		[17][45][46][47]
Konstantin Çernenko	9 Şubat 1984	10 Mart 1985†	Kongre görmedi		[48][49][50]
Mihail Gorbaçov	10 Mart 1985	26 Aralık 1991	27.-28. Kongre		[8][51][52][50]
				Sovyetler Birliği devlet başkanı
Gennadi Yanayev	19 Ağustos 1991	21 Ağustos 1991	Kongre görmedi	Sovyetler Birliği geçici devlet başkanı (1991 darbesi)	[28]

Vladimir Lenin

Aleksey Rıkov

Josef Stalin

Georgi Malenkov

Nikita Kruşçev

Leonid Brejnev

Yuri Andropov

Konstantin Çernenko

Mihail Gorbaçov

Üçlü liderlikler

Sovyetler Birliği'nde dört ayrı dönemde troyka adı verilen triumvirlik sistemi^[53] ile üçlü yönetim mekanizması oluşturulmuştur. İlki Lenin'in hastalığının ağırlaşmasından sonraki 3 yıllık dönemi, ikincisi Stalin'in ölümünden sonraki 3 aylık dönemi, üçüncüsü Kruşçev'in iktidardan düşürülmesi ve Brejnev'in yükseldiği dönemi, dördüncüsü ise Çernenko'nun hastalığı dönemini kapsar. Kolektif liderliğin hakim olduğu bu dönemlerde ülke, bir kişi şahsında liderlik yetkileri olmadan yönetildi.^[15][38][54]

Kişiler (Doğum–Ölüm)			Görev süresi	Notlar
			Mayıs 1922[55] ↓ Nisan 1925[56]	Vladimir Lenin'in hastalığı kapsamında Mayıs 1922'de ilk inme ortaya çıktığında, onun görev yetkileriyle donatılmış üçlü bir yönetim mekanizması kuruldu. Buna karşın 2 Ekim 1922 tarihinde liderliğe geri döndü fakat durumu 9 Mart 1923 tarihinde yeniden ağırlaştı. Üçlü mekanizma Grigori Zinoviyev, Josef Stalin ve Lev Kamenev'den oluşuyordu. Kamanev ve Zinoviyev'in tek ülkede sosyalizm kuramına eleştiri getirip sosyalizmin ancak enternasyonal alanda elde edilebileceğine dair sıkı inançları yüzünden Nisan 1925'te troyka dağıldı. 1926 başlarında Kamenev ve Zinoviyev, Lev Troçki'nin öncülüğünü yaptığı Sol Muhalefet ile birleştiler.[56] İkili, yıllar sonra Büyük Temizlik kapsamında idam edildi.
Lev Kamenev (1883-1936)[57]	Josef Stalin (1878-1953)[31]	Grigori Zinovyev (1883-1936)[58]
			13 Mart 1953[38] ↓ 26 Haziran 1953[59]	Bu üçlü yönetim Georgi Malenkov, Lavrenti Beriya ve Vyaçeslav Molotov'dan oluşmaktaydı.[60] Malenkov ve Molotov'un Kruşçev'e destek vererek Beriya'nın tutuklatması ve kurşuna dizilmesiyle sonuçlanan kampanyaya destek vermesinden sonra dağıldı.[42]
Lavrenti Beriya (1899-1953)[38]	Georgi Malenkov (1902-1988)[38]	Vyaçeslav Molotov (1890-1986)[38]
			14 Ekim 1964[43] ↓ 16 Haziran 1977[15]	Kruşçev'in yönetimden düşürülmesini takiben kuruldu. Brejnev Birinci Sekreter, Kosıgin Bakanlar Konseyi Başkanı, Nikolay Podgorni ise Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı görevindeydi. Bu üçlü mekanizma Brejnev'in 1977'de Podgorni'yi Prezidyum Başkanlığına getirmesiyle etkisizleşti.[15] Bununla birlikte kolektif liderlik Podgorni'nin Brejnev'in etkisiyle parti liderliğinden uzaklaştırılmasına kadar farklı bir biçimde var olmaya devam etti.[61]
Leonid Brejnev (1906-1982)[43]	Aleksey Kosıgin (1904-1980)[43]	Nikolay Podgorni (1903-1983)[43]
			13 Şubat 1984[62] ↓ 20 Aralık 1984[63]	Konstantin Çernenko SBKP Genel Sekreterliği görevini üstlenmesine rağmen sağlığının bozuk olması[64] ve buna bağlı nomenklaturalara komut verme eksiklikleri nedeniyle[65] bu görevi tam olarak yerine getiremedi. Bu koşullar Çernenko'nun Sovyet cumhuriyetlerinin yerel politikaları kontrol edememesine yol açarken[66], Dışişleri Bakanı Andrey Gromıko ve Savunma Bakanı Dmitri Ustinov'un Sovyetler Birliği'nin askeriyesi ve dış politikasında etkin söz sahibi olma olanağını sağladı.[67] Ustinov'un Aralık 1984'teki ölümüne dek bu üç kişi Politbüro'nun karar vermesinde yetkin idi.
Konstantin Çernenko (1911-1985)[48]	Andrey Gromıko (1909-1989)[68]	Dmitri Ustinov (1908-1984)[69]

İstatistikler

#	Lider	Doğum tarihi	Göreve gelme yaşı	Toplam görev süresi	Görevi bırakma yaşı	Ölüm tarihi	Toplam ömür
1	Lenin, VladimirVladimir Lenin	1870042222 Nisan 1870(22 Nisan 1870)	52 25252 yıl, 252 gün	01 0221 yıl, 22 gün	53 27453 yıl, 274 gün	1924012121 Ocak 1924	19,63153 yıl, 274 gün
2	Rıkov, AlekseyAleksey Rıkov	1870042225 Şubat 1881(25 Şubat 1881)	52 252 42 Yıl, 344 gün	06 3206 yıl, 324 gün	53 27449 Yıl, 299 gün	1938031414 Mart 1938	20,83557 yıl, 16 gün
3	Stalin, JosephJosef Stalin	1878121818 Aralık 1878(18 Aralık 1878)	45 03445 yıl, 34 gün	29 04329 yıl, 43 gün	74 07774 yıl, 77 gün	195303055 Mart 1953	27,10574 yıl, 77 gün
4	Malenkov, GeorgyGeorgi Malenkov	190201088 Ocak 1902(8 Ocak 1902)	51 05651 yıl, 56 gün	01 3401 yıl, 340 gün	53 03153 yıl, 31 gün	1988011414 Ocak 1988	31,41786 yıl, 6 gün
5	Khrushchev, NikitaNikita Kruşçev	1894041515 Nisan 1894(15 Nisan 1894)	60 29960 yıl, 299 gün	09 2499 yıl, 249 gün	70 18270 yıl, 182 gün	1971091111 Eylül 1971	28,27277 yıl, 149 gün
6	Brezhnev, LeonidLeonid Brejnev	1906121919 Aralık 1906(19 Aralık 1906)	57 30057 yıl, 300 gün	18 02718 yıl, 27 gün	75 32675 yıl, 326 gün	1982111010 Kasım 1982	27,72075 yıl, 326 gün
7	Andropov, YuriYuri Andropov	1914061515 Haziran 1914(15 Haziran 1914)	68 15068 yıl, 150 gün	01 0891 yıl, 89 gün	69 23969 yıl, 239 gün	198402099 Şubat 1984	25,44169 yıl, 239 gün
8	Chernenko, KonstantinKonstantin Çernenko	1911092424 Eylül 1911(24 Eylül 1911)	72 14272 yıl, 142 gün	01 0261 yıl, 26 gün	73 16773 yıl, 167 gün	1985031010 Mart 1985	26,83173 yıl, 167 gün
9	Gorbachev, MikhailMihail Gorbaçov	193103022 Mart 1931(2 Mart 1931)	54 00954 yıl, 9 gün	06 2876 yıl, 287 gün	60 29860 yıl, 298 gün	30 Ağustos 2022	34,41294 yıl, 78 gün
10	Yanayev, GennadyGennadi Yanayev	1937082626 Ağustos 1937(26 Ağustos 1937)	53 35853 yıl, 358 gün	00 0020 yıl, 2 gün	53 36053 yıl, 360 gün	2010092424 Eylül 2010	26,69273 yıl, 29 gün

Ayrıca bakınız

• Sovyetler Birliği devlet başkanları listesi
• Sovyetler Birliği başbakanları listesi

Dipnotlar

1. Bu dönemde gerek ülke gerekse parti içerisinde de jure olarak üst düzey lider olan ve aynı zamanda Lenin'in Halk Komiserleri Konseyi başkanlığına seçilmesinde etkili isimlerden biri olan Aleksey Rıkov, 1920'lerin ortalarında Komünist Parti Politbürosu'nun Halk Komiserleri Konseyi'ne göre daha fazla yetkili konuma sahip olmaya başlamasıyla birlikte eski yetkilerini ve gücünü kaybetti. 1920'li yılları sonlarına gelindiğinde Rikov sadece Politbüro ve Stalin tarafından alınan kararların altına imza atmakla yetindi.^[7]
2. Genel Sekreterlik makamı Sovyetler Birliği'nin kurulmasının ardından idari bir makam olarak oluşturulmuştu ve ilk lider Josef Stalin seçilmişti. 1927'deki 15. Parti Kongresi'nde Stalin genel sekreterlik makamının kaldırılmasını önerdi, ancak bu öneri kabul edilmedi. 1934'teki 17. Kongresi'nde yapısı değiştirilerek görevleri birden fazla üyeye verildi. Bu kişiler birinci sekreter, ikinci sekreter gibi isimlerle anıldılar. 1952'deki 19. Kongre'de genel sekreterlik makamı tamamen kaldırıldı. 1966 yılında Leonid Brejnev döneminde bu makam tekrar eski adı olan Genel Sekreterlik olarak isimlendirildi.^[8]
3. Örneğin ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı Henry Kissinger, 1967 yılında toplanan Glassboro Zirvesi Konferansı'nda Sovyetleri temsil eden Aleksey Kosıgin'in hatalı bir şekilde "Sovyetler Birliği lideri" ve "Sovyet dış politikasının başındaki kişi" olduğunu düşünmüştü.^[17]