Sasani Ermenistanı

Sasani Ermenistanı, aynı zamanda Pers Ermenistanı ve Persarmenia (Ermenice: Պարսկահայաստան – Parskahayastan) olarak da bilinir, Ermenistan'ın (Orta Farsça: 𐭠𐭫𐭬𐭭𐭩 – Armin) bulunduğu dönemlere de atıfta bulunabilir. Sasani İmparatorluğu'nun hükümdarlığı altındaydı ya da özellikle Ermenistan'ın onun kontrolü altındaki bazı kısımlarındaydı; örneğin 387'deki bölünmeden sonra, Batı Ermenistan'ın bir kısmı Doğu Roma İmparatorluğu'na dahil edilirken, Ermenistan'ın geri kalanı Sasani hükümdarlığı altına girmişti, ancak 428 yılına kadar mevcut krallığını korudu.

Sasani Ermenistanı Պարսկահայաստան
252 - 299a 363 - 428b 428 - 646c
Sasani Ermenistanı y. 387-591
Tür	Sasani İmparatorluğu'nun eyaleti
Başkent	Divin
Yaygın dil(ler)	Ermenice (anadil) Partça Orta Farsça (kraliyet yönetimi ve saray) Yunanca ve Süryanice (dini)
Resmî din	Ermeni Apostolik Kilisesi Zerdüştçülük
Hükûmet	Monarşi
Tarihî dönem	Geç Antik Çağ
• Kuruluş 252/3 • Roma-Ermeni fethi 299 • Ermenistan'ın bölünmesi 387 • Marzbanate döneminin başlaması 428 • Râşidîn Halifeliği fethi 646
Öncüller Ardıllar Ermenistan Krallığı Arminiya
^ I. Şâpûr, daha sonra Nisibis Barış Antlaşması'ndan sonra Romalılara kaybedilen Ermenistan Krallığı'nı fethetti. ^ Romalılar 363'te Ermenistan'ı II. Şâpûr'a bıraktılar.[1] ^ Ermenistan Krallığı, Veh Mihr Şapur'u ülkenin marzbanı olarak atayan V. Behrâm tarafından kesin olarak kaldırıldı ve böylece "Marzbanate dönemi" başladı.

428'de Ermeni soylular V. Behrâm'a IV. Artashir'in (h. 422- ) tahttan indirilmesi için dilekçe verdiler;^[2] V. Behrâm (h. 420-438) Ermenistan Krallığı'nı kaldırdı ve Veh Mihr Şapur'u ülkenin marzban'ı (sınır eyaleti " uçbeyi ") olarak atadı. Böylece Marzban Dönemi (Ermenice: Մարզպանական Հայաստան – Marzpanakan Hayastan) başlamış oldu. Bizans hükümdarlığı altında birkaç prens ve daha sonra valiler tarafından yönetilen Batı Bizans Ermenistanı'nın aksine, Sasani imparatoru tarafından aday gösterilen marzbanların doğu Ermenistan'ı yönettiği bir dönem. Marzpanlık dönemi, 7. yüzyılda Müslümanların Ermenistan'ı fethi ve Ermenistan Prensliği'nin kurulmasıyla sona erdi. Bu dönemde tahminen 3.000.000 Ermeni Sasani marzpan etkisi altındaydı.^[3]

Marzbana, ölüm cezalarını dahi dayatacak kadar üstün bir yetki verilmişti; ama Ermeni nakhararların yüzyıllardır süregelen ayrıcalıklarına müdahale edemedi. Ülke bir bütün olarak hatırı sayılır bir özerkliğe sahipti. İçişleri, bayındırlık ve maliye bakanlığı görevine karşılık gelen Hazarapet makamı çoğunlukla bir Ermeni'ye verilirken, Sparapet (başkomutanlık) görevi yalnızca bir Ermeni'ye verildi. Her nakharar'ın topraklarının genişliğine göre kendi ordusu vardı. "Ulusal Süvari" veya "Kraliyet Gücü" başkomutanın emrindeydi. Vergi tahsildarlarının tamamı Ermeniydi. Adliyeler ve okullar Ermeni din adamları tarafından yönetiliyordu. Vahan Mamikonyan'ın 485'te İranlılara karşı bir isyan döneminin ardından yaptığı gibi, bir Ermeni nakharar birkaç kez marzpan oldu.

Marzpanik döneminde İran kralları Ermenistan'da Hristiyanlığa karşı üç kez zulüm başlattı. İranlılar, Ermenistan'ın Bizanslılardan manevi olarak ayrılmasını teşvik edeceğini düşündükleri Ermeni alfabesinin icadına ve okulların kurulmasına hoşgörüyle bakıyorlardı, ancak tam tersine Ermeniler arasındaki yeni kültürel hareket, Bizanslılarla daha yakın ilişkiler kurmaya yardımcı oldu.

Arka plan

Hristiyanlık 301 yılında Ermenistan'ın devlet dini haline gelmiştir. 387 yılında Ermenistan, Sasani İmparatorluğu ile Doğu Roma İmparatorluğu arasında paylaştırılmıştır. Doğu Roma, Arşak Hanedanı'nın Ermeni Krallığı'nın 428'de yıkılmasından sonra Doğu Ermenistan'da kontrolü sağlamıştır.

Persis, Parthia, Ermenistan. Rest Fenner, 1835'te yayınlandı

Tarihi

Marzbanat (428–646)

428 yılında, IV. Artashir'in yönetiminden memnun olmayan Ermeni soyluları nakharar, imparator V. Behrâm'ın onu tahttan indirmesi için dilekçe verdiler.^[2] V. Behram, Ermenistan Krallığı'nı kaldırdı ve Veh Mihr Şapur'u ülkenin marzban'ı (sınır eyaletinin valisi, " uçbeyi ") olarak atadı.

Vahan Mamikonyan'ın illüstrasyonu.

465 yılında Adhur Gushnasp, Sasani imparatoru I. Fîrûz (h. 459-484) tarafından Adhur Hürmüz'ün yerine Ermenistan'ın marzban'ı olarak atandı.^[4] 475 yılında Mamikonyan prenses Şuşanik, Zerdüştlüğe yeni geçmiş olan kocası Prens Varsken tarafından din değiştirmeyi reddettiği ve Hıristiyan kalmak istediği için öldürüldü. Varsken daha sonra İberya kralı I. Vahtang tarafından idam edildi.

Varsken'in intikamını almak isteyen I. Fîrûz, generali Shapur Mihran'ı İberya'ya gönderdi. Vahtang daha sonra Hristiyanlar arasındaki dayanışmayı öne sürerek Hunlara ve Ermeni soylulara çağrıda bulundu. Mamikonyalı prens Vahan Mamikonyan, kararı dikkatle değerlendirdikten sonra Sasanilere karşı isyan etmeyi kabul etti. Adhur Gushnasp'ı mağlup edip öldürdü ve ardından II. Sahak Bagratuni'yi yeni marzban ilan etti. Ayrıca birçok Sasani karşı saldırısını da püskürtmeye devam etti.

482 yılında Şapur Mihran'ın İberya'nın güvenliği için büyük bir tehdit olmaya başlaması Vahtang'ın Ermeni yardımı istemesine neden oldu. Vahan ve Sahak kısa sürede büyük bir ordunun başında İberya'ya vardılar ancak Sahak'ın öldürüldüğü Akesga'da mağlup oldular. Vahan, Ermeni ordusunun kalıntılarıyla birlikte dağlara kaçtı ve burada Sasanilere karşı gerilla eylemlerine öncülük etti. Şapur Mihran ise Ermenistan'ın kontrolünü yeniden ele geçirmeyi başardı. Ancak Şapur Mihran'a kısa süre sonra Sasani başkenti Tizpon'a dönmesi emredildi. Vahan bu fırsatı hızla kullanarak Ermenistan'ın kontrolünü yeniden ele geçirdi.

Ancak 484 baharında Şapur Mihran yeni bir ordunun komutanı olarak geri döndü ve Vahan'ı Bizans sınırı yakınındaki Tao ve Taron'a sığınmak için kaçmaya zorladı.^[5] Aynı dönemde Karenid ailesinden Sasani soylusu Zarmihr Karen, Ermenilere karşı bir sefer daha başarıyla gerçekleştirdi ve aralarında Kamsarakan soyundan gelen soyluların da bulunduğu çok sayıda Ermeniyi ele geçirmeyi başardı. Zarmihr kısa süre sonra Ermeni esirleri Shapur Mihran'a teslim etti, o da onları İzad Gushnasp'a teslim etti ve Ermeni esirlere Fîrûz'un onları kurtarmasını sağlayacağına söz verdi.^[6]

Ancak beklenmedik bir olay olayların seyrini değiştirdi: Sasani kralı I. Fîrûz'un 484 yılında Ak Hun İmparatorluğu karşı savaşta ölümü, Sasanilerin Ermenistan'dan çekilmesine ve Divin ile Eçmiyazin'in kurtarılmasına neden oldu. Kardeşi Zarir'in isyanını bastırmak için çabalayan Fîrûz'un halefi Belâş (h. 484-488), Ermenilerin yardımına ihtiyaç duydu: askeri destek karşılığında, Hristiyanlara dini özgürlük tanıyan Nvarsak Antlaşması'nı imzalamayı kabul etti ve Ermenistan'da Zerdüştlüğün yasaklanması ve nakharar'a daha fazla özerklik tanınması. Vahan aynı zamanda sparapet olarak tanındı ve Mamikonyan ailesi ile müttefiklerinin malları iade edildi.

515-516 yılları arasında birçok Hun kabilesi Ermenistan'a saldırılar düzenlemeye devam etti; Ermeni asilzade I. Mjej Gnuni daha sonra bir karşı saldırı düzenlemeye karar verdi ve onları başarılı bir şekilde geri püskürtmeyi başardı. Ödül olarak Kavadh onu 518 yılında Ermenistan marzbanı olarak atadı. Bu valilik sırasında Mjej dini barışı korudu. 527'de diğer birçok Hun istilasını püskürttü. 548'de yerine Gushnasp Bahram geçti.

Suren ailesinin bir üyesi olan^[7] ve bizzat I. Hüsrev'in akrabası olan^[7][8] Chihor-Vishnasp, 564 yılında marzban olarak atandı.^[8] Bu dönemde Ermeni aristokrasisi Mamikonyan ailesinden bir kişinin başkanlık ettiği ulusal hizip ve Siunia ailesinden bir üyenin başkanlık ettiği Sasani yanlısı hizip olmak üzere ikiye bölünmüştü.

Çihor Vişnasp, gizlice Bizanslıların safında yer aldığından şüphelenilen Hristiyan Ermenilere sert davrandı ve aynısını diğer Hristiyan Ermeni nüfusuna da yaptı. Kralın emriyle istismar iddiasında bulunarak Hristiyan Ermenilere zulmetmiş, hatta Divin'de bir ateş tapınağı inşa ettirmiştir.^[7] Bu eylemler kısa süre sonra 571'in sonlarında veya 572'nin başlarında III. Vardan Mamikonyan'ın önderliğinde büyük bir ayaklanmayla sonuçlandı. 23 Şubat 572'de Ermeni isyancılar Divin'i ele geçirdi ve Çihor-Vişnasp'ı öldürdüler.^[7]

Vardan Mamikonyan

Sasani kralı II. Yezdicerd, Kuzey topraklarındaki Hristiyanlığı İran imparatorluğunun bütünlüğüne yönelik siyasi bir tehdit olarak görmeye başladı. Anlaşmazlık, Elçilerin İşleri'ndeki 2:9'a göre Pentekost'ta Hristiyanlığa geçen ilk yeni kişiler arasında Persler, Partlar ve Medler (tüm İran kabileleri) olduğu göz önüne alındığında, İran'ın o dönemdeki askeri değerlendirmelerine dayanıyor gibi görünüyor ve Hristiyanlık bu dönemde Hristiyanlığa geçmiştir. İran'da bir azınlık dini olarak, inancın ilk yıllarına kadar uzanan uzun bir geçmişi vardı. Bununla birlikte, Kuzey'deki Ermenilerin Hristiyanlığa geçmesi II. Yezdicerd'i özellikle endişelendiriyordu. Doğu Roma İmparatorluğu'nun başarılı bir şekilde işgal edilmesinin ardından Yezdicerd, Ermeni soylularını Tizpon'a çağırmaya başladı ve onları yeniden Zerdüştlüğe (Hristiyanlıktan önce birçok Ermeni'nin İranlılarla paylaştığı bir inanç) dönüştürdü. Bu durum Ermeni halkını rahatsız etti ve Vardan Mamikonyan'ın önderliğinde 66.000 kişilik bir Ermeni ordusu Sasani imparatorluğuna isyan etti. Yezdicerd, Avarayr Muharebesi'nde isyanı hızla bastırdı.

Nvarsak Antlaşması

İranlıların askeri başarısı, Ermenistan'ın yüzyıllar boyunca Sasani imparatorluğunun bir parçası olarak kalmasını sağlamıştır. Ancak Ermenilerin itirazları, Sasani yönetimi altında Ermenistan'a daha fazla özgürlük ve din (Hristiyanlık) özgürlüğünü garanti eden Nvarsak Antlaşması'na kadar sona ermemiştir.

Ermenistan'da basılan Sasani paraları

Sasani hükûmeti Ermenistan'da altın, gümüş ve bronz para basmıştır. Bu sikkelerin 813 adedi çoğu Divin ve Gümrü olmak üzere Ermenistan'ın 34 bölgesinde;^[9] bulunmuştur. Bu paraların çoğu gümüş paralardır.

Genel Valiler

Ermenistan'ın Sasani kralları

Görev süresi	Kral	Notlar
252/3-272	Hürmüz I	Babası I. Şâpûr tarafından aday gösterilen Sasani prensi.
272-299	Narşe	Kardeşi I. Hürmüz tarafından aday gösterilen Sasani prensi.

Ermenistan Marzbanları

Görev süresi	Marzban	Notes
428-442	Veh Mihr Shapur	V. Behrâm tarafından aday gösterilen İranlı asil.
442-451	Vasak, prince of Syunik	II. Yezdicerd tarafından aday gösterilen Ermeni asil.
451-465	Adhur Hormizd (Ermeni kaynaklarında: Adrormizd)	II. Yezdicerd tarafından aday gösterilen İranlı asil.
465-481	Adhur Gushnasp (Ermeni kaynaklarında: Arderveshnasp)	I. Fîrûz tarafından aday gösterilen İranlı asil.
481-482	Sahak II Bagratuni	Ermeni asil, asi Ermeni asiller tarafından seçildi. Akesga Muharebesi'nde öldürüldü.
482-482	Shapur Mihran	İran askeri işgali.
482-483	I. Vahan Mamikonyan	Geçici hükûmet başkanı.
483-483	Zarmihr Karen	İran askeri işgali.
483-484	Shapur of Ray	I. Fîrûz tarafından aday gösterilen İranlı asil Cyril Toumanoff aynı dönem için Andigan adında bir marzpan öneriyor.[10]
484-505/510	I. Vahan Mamikonyan (2. dönem)	I. Fîrûz tarafından aday gösterilen Ermeni asil.
505-509 veya 510-514	Vard Mamikonian ("Vard the Patrician")	I. Vahan'ın kardeşi. I. Kubâd tarafından marzpan olarak tanınmıştır.
11 yıl	Birçok İranlı marzpans	Samuel Anetsi'ye göre: "Vahan'ın kardeşi asilzade Vard'ın ardından İranlı "marzpanlar" Ermenistan'ı 11 yıl yönetti... Ermenistan hükûmeti daha sonra Gnuni ailesinden Mjej'e geçti ve o da bu ülkeyi 30 yıl boyunca yönetti".[11]
518-548	Mjej I Gnuni	Cyril Toumanoff[10] ve Gérard Dédéyan,[12] tarafından zikredilmiştir ama René Grousset eklememiştir.
548-552[10] veya 552-554[13]	Gushnasp Bahram
552-560[10] veya 554-560[13]	Tan-Shapur
560-564	Varazdat
564-572	Chihor-Vishnasp
572-573	Vardan III Mamikonian	İran karşıtı isyanın lideri.[13]
572-574	Golon Mihran	I. Hüsrev tarafından isyanı bastırması için görevlendirilen İranlı general.[13] Cyril Toumanoff onun ve Vardan'ın yerine Vardan-Gushnasp'ı koyuyor.[10]
573-577	Vardan III Mamikonian	Bizans himayesi altında.[13] Aynı dönemde Krikor Jacob Basmadjian ve Cyril Toumanoff da Syunik prensi Philip'i önerirler.
577-580	Tamkhosrau	I. Hüsrev tarafından aday gösterilen İranlı asil.
580-581	Varaz Vzur	IV. Hürmüz tarafından aday gösterilen İranlı asil.
581-582/588	Pahlav	IV. Hürmüz tarafından aday gösterilen İranlı asil.
582/588-588/589	Frahat	IV. Hürmüz tarafından aday gösterilen İranlı asil.
588/589-590	Hrartin (Fravardin)	IV. Hürmüz tarafından aday gösterilen İranlı asil.
590-591	Musel II Mamikonian	Bizanslılar tarafından atandı.
592-605	Vindatakan	Bu beş marzpandan Cyril Toumanoff bahsetmektedir.
	Nakhvefaghan
	Merakbout
	Yazden
	Boutmah
604-611 veya 616	IV. Smbat Bagratuni	Christian Settipani onu 599'dan 607'ye kadar marzpan olarak kaydeder.[14] Toumanoff tarafından marzpan olarak bahsedilmiyor. René Grousset, II. Hüsrev'in Hyrkania'daki zaferlerinin ardından kendisine badem ezmesi adını verdiğini iddia ediyor, yak. 604 ve muhtemelen 616-617'deki ölümüne kadar görevde kaldığını ekler.[15] Ancak aynı dönemdeki diğer üç marzpans dan bahseder (aşağıya bakınız).[16]
611-613	Shahrayeanpet	Doğu Ermenistan'da Divin'de Marzpan ve Batı (eski Bizans) Ermenistan'da pahghospan olarak Şahin Vahmanzadegan ile birlikte
613-613	Parshenazdat	II. Hüsrev tarafından aday gösterilen İranlı asil.
616-619	Namdar-Gushnasp	II. Hüsrev tarafından aday gösterilen İranlı asil.
619-624	Şahraplakan (Sarablagas)	II. Hüsrev tarafından aday gösterilen İranlı asil.
624-627	Rhahzadh	II. Hüsrev tarafından aday gösterilen İranlı asil.
627-628		Ermenistan'ın büyük bir kısmı Bizans kontrolüne geçti.
ca. 628	Varaztirots II Bagratuni	Ermenistan'ın İran yönetimi altında kalan kısımları için II. Kubâd tarafından 'marzpan' adı verilen Ermeni asilzade. Müslümanların İran'ı fethinin başlamasının ardından Varaztirots, Bizanslıların yanında yer aldı.
630-635	Mjej II Gnuni	Bizans imparatoru Herakleios tarafından Ermenistan'a vali olarak atanan Ermeni asilzade.
635-638	David Saharuni	Ermeni asilzade Mjej'i öldürüp kendini vali ilan etti. Kendisine Ermenistan'ın Kuropalatis ve ishkhan unvanı veren Herakleios tarafından tanındı.
638-643		Merkezi otorite yok.
643-645	Theodore Rshtuni
645/646	Varaztirots II Bagratuni	İran'ın tamamen yıkılmasının ardından Bizanslılar tarafından Ermenistan Prensi seçildi, ancak resmi olarak göreve getirilmeden öldü.

Kaynakça

Özel

1. Daryaee 2009, s. 18.
2. Introduction to Christian Caucasian History:II: States and Dynasties of the Formative Period, Cyril Toumanoff, Traditio, Vol. 17, 1961, Fordham University, 6.
3. Yeremyan, Suren. «Մարզպանական Հայաստան» (Marzpan Armenia). Soviet Armenian Encyclopedia. vol. vii. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1981, pp. 313-315.
4. Grousset 1947, s. 213.
5. Grousset (1947), p. 223
6. Pourshariati (2008), p. 74
7. Chaumont 1986, ss. 418–438.
8. Greatrex & Lieu 2002, s. 138.
9. History and coin finds in Armenia, Coins from Duin, Capital of Armenia (4-13th c.), Inventory of Byzantine and Sasanian Coins in Armenia (6th-7th c.). Moneta. 2000. s. 216. ISBN 90-74623-23-9. 25 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2024.
10. Toumanoff 1990, ss. 506–507.
11. Settipani 2006, s. 133, n.4.
12. Dédéyan 2007, s. 195.
13. Grousset 1947, ss. 242–247.
14. Settipani 2006, ss. 330–334.
15. Grousset 1947, s. 264.
16. Grousset 1947, s. 272.

Genel

• Daryaee, Touraj (2009). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. ss. 1-240. ISBN 978-0857716668.
• Basmadjian, Krikor Jacob (1914). "Chronologie de l'histoire d'Arménie". Revue de l'Orient chrétien (Fransızca). IX (XIX). ss. 293-294.
• Chaumont, M. L. (1986). "ARMENIA AND IRAN ii. The pre-Islamic period". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 4. ss. 418-438.
• Greatrex, Geoffrey; Lieu, Samuel N. C., (Ed.) (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (Part II, 363–630 AD). New York, New York and London, United Kingdom: Routledge (Taylor & Francis). ISBN 0-415-14687-9.
• Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie des origines à 1071 (Fransızca). Paris: Payot.
• Toumanoff, Cyrille (1990). "Vice-rois iraniens (Marzpans) d'Arménie". Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle : Tables généalogiques et chronologiques (Fransızca). Rome. ss. 506-507.
• Settipani, Christian (2006). Continuité des élites à Byzance durant les siècles obscurs. Les princes caucasiens et l'Empire du vie au ixe siècle (Fransızca). Paris: de Boccard. ISBN 978-2-7018-0226-8.
• Dédéyan, Gérard (2007). Histoire du peuple arménien (Fransızca). Toulouse: Éd. Privat. ISBN 978-2-7089-6874-5.
• Kurdoghlian, Mihran; Hayots, Badmoutioun; Hador, A (1994), Armenian History (Ermenice), I, Athens, Greece, ss. 56-57, 61-62.
• Babayan, Yuri, Historical province of the Greater Armenia.
• Bournoutian, George A, A History of the Armenian People, II, s. 1, Prior to the third century AD, Iran had more influence on Armenia's culture than any of its other neighbours. Intermarriage among the Iranian and Armenian nobility was common.

Konuyla ilgili yayınlar

• Plontke-Lüning, Annegret (2006). "Persarmenia". Salazar, Christine F.; Landfester, Manfred; Gentry, Francis G. (Ed.). Brill's New Pauly. Brill Online.

Ayrıca bakınız

• Ermeni tarihinin zaman çizelgesi