Sürtünmeli ünsüz

Sürtünmeli ünsüzler, birbirine çok yakın konulmuş iki farklı eklemleyicinin [en] arasındaki dar aralıktan havanın geçmesiyle üretilen ünsüz sesleridir. Eklemleyicilerin arasındaki darlık, aralıktan geçen hava akımının çalkıntılı olmasına ve bir sürtünme etkisinin oluşmasına neden olur.

Türler

Uluslararası Fonetik Alfabe'ye (IPA) çevrilmiş sürtünmeli ünsüzler şunlardır:

Islıklı sesler

• [s] Ötümsüz taçsı ıslıklı ünsüz, ör. İngilizce "sip"
• [z] Ötümlü taçsı ıslıklı ünsüz, ör. İngilizce "zip"
  • [s̪] Ötümsüz dişsil ıslıklı ünsüz
  • [z̪] Ötümlü dişsil ıslıklı ünsüz
  • [s̺] Ötümsüz dil uçlu ıslıklı ünsüz
  • [z̺] Ötümlü dil uçlü ıslıklı ünsüz
  • [s̟] Ötümsüz ıslıklı dil palası ünsüzü (dil palası seslemesi [en]; dil ucu alt dişlere konulur)^[1]
  • [z̟] Ötümlü dil ortası ıslıklı ünsüz (dil palası seslemesi)
  • [s̠] ötümsüz artdişyuvasıl ıslıklı ünsüz (dil palası seslemesi)
  • [z̠] ötümlü artdişyuvasıl ıslıklı ünsüz (dil palası seslemesi)
• [ʃ] ötümsüz damaksıl dişyuvasıl ıslıklı ünsüz, ör. İngilizce "ship"
• [ʒ] ötümlü damaksıl dişyuvasıl ıslıklı ünsüz, ör. İngilizce "vision"'ın "si"'sı
• [ɕ] ötümsüz dişyuvasıl damaksıl ıslıklı ünsüz (dil palası seslemesi, damaksıllaşmış)
• [ʑ] ötümlü dişyuvasıl damaksıl ıslıklı ünsüz (dil palası seslemesi, damaksıllaşmış)
• [ʂ] ötümsüz üstdamaksıl ıslıklı ünsüz (dil ucu [en] veya dil ucu altı [en] ünsüzü)
• [ʐ] ötümlü üstdamaksıl ıslıklı ünsüz (dil ucu veya dil ucu altı ünsüzü)

Tüm ıslıklı [en] ünsüzler taçsıdır: dişsil, dişyuvasıl, artdişyuvasıl, veya damaksıl (üstdamaksıl) bir eklemleme yerine [en] sahip olabilir. Ancak artdişyuvasıl eklemleme yerinde ses, dilin aldığı şekle göre damaksıl-dişyuvasıl sesleme, dil palası seslemesi, veya dil ucu seslemesi olarak gerçekleşebilir; bu sesleme biçimlerinin her birine ayrı bir sembol ve isim verilir. Prototipik üstdamaksıl ünsüzler dil ucu altı seslemesi veya damaksıl sesleme olarak gerçekleşebilir, fakat bunlar çoğunlukla dil ucu seslemeli artdişyuvasıl ünsüzler için kullanılan aynı sembollerle gösterilir. Dişyuvasıl ve dişsil ünsüzler de dil ucu veya dil palası seslemeleri olarak gerçekleşebilirler, fakat bu fark ayrı sembollerle değil, özel diyakritiklerle gösterilir.

Merkezî ıslıksız sürtünmeli ünsüzler

• [ɸ] ötümsüz çiftdudaksıl sürtünmeli ünsüz
• [β] ötümlü çiftdudaksıl sürtünmeli ünsüz
• [f] ötümsüz dişsil-dudaksıl sürtünmeli ünsüz, ör. İngilizce fine
• [v] ötümlü dişsil-dudaksıl sürtünmeli ünsüz, ör. İngilizce vine
• [θ̼] ötümsüz dilsil dudaksıl sürtünmeli ünsüz
• [ð̼] ötümlü dilsil dudaksıl sürtünmeli ünsüz
• [θ], [θ̟] ötümsüz dişsil ıslıksız sürtünmeli ünsüz, ör. İngilizce thing
• [ð], [ð̟] ötümlü dişsil ıslıksız sürtünmeli ünsüz, ör. İngilizce that
• [θ̠], [ɹ̝̊] ötümsüz dişyuvasıl ıslıksız sürtünmeli ünsüz
• [ð̠], [ɹ̝] ötümlü dişyuvasıl ıslıksız sürtünmeli ünsüz
• [r̝̊] ötümsüz titrek sürtünmeli ünsüz
• [r̝] ötümlü titrek sürtünmeli ünsüz
• [ç] ötümsüz damaksıl sürtünmeli ünsüz
• [ʝ] ötümlü damaksıl sürtünmeli ünsüz
• [x] ötümsüz artdamaksıl sürtünmeli ünsüz
• [ɣ] ötümlü artdamaksıl sürtünmeli ünsüz
• [ɧ] ötümsüz damaksıl-artdamaksıl sürtünmeli ünsüz (bu sesin asıl eklemlenmesi konusunda anlaşmazlıklar mevcuttur)
• [χ] ötümsüz küçükdilsil sürtünmeli ünsüz
• [ħ] ötümsüz yutaksıl sürtünmeli ünsüz

IPA'de üstgırtlaksıl sürtünmeli ünsüzlerin harfleri aşağıda gösterilir. Bunlarda altsesbirimsel [en] titreme söz konusudur, fakat bunlar yutaksıl titrek ünsüz olarak da yorumlanabilirler.^[2]

• [ʜ] ötümsüz üstgırtlaksıl sürtünmeli ünsüz
• [ʢ] ötümlü üstgırtlaksıl sürtünmeli ünsüz

Aşağıdaki sesler damak yarığı olan insanların konuşmalarında sık rastlanır:

• [ʩ] ötümsüz artdamaksıl yutaksıl sürtünmeli ünsüz
• [ʩ̬] ötümlü artdamaksıl yutaksıl sürtünmeli ünsüz

Yansürtünmeli ünsüzler

• [ɬ̪] ötümsüz dişsil yansürtünmeli ünsüz
• [ɮ̪] ötümlü dişsil yansürtünmeli ünsüz
• [ɬ] ötümsüz dişyuvasıl yansürtünmeli ünsüz
• [ɮ] ötümlü dişyuvasıl yansürtünmeli ünsüz
• [ɬ̠] ötümsüz artdişyuvasıl yansürtünmeli ünsüz (Mehri dili [en])
• [ɭ˔̥] veya extIPA [ꞎ] ötümsüz üstdamaksıl yansürtünmeli ünsüz
• [ɭ˔] veya extIPA [𝼅] ötümlü üstdamaksıl yansürtünmeli ünsüz (Ao dili [en])
• [ʎ̥˔] veya [ʎ̝̥] veya extIPA [𝼆] ötümsüz damaksıl yansürtünmeli ünsüz (PUA Şablon:Angbr)
• [ʎ̝] veya extIPA [𝼆̬] ötümlü damaksıl yansürtünmeli ünsüz (Jebero dilinde [en] altsesbirim olarak yer alır)
• [ʟ̝̊] veya extIPA [𝼄] ötümsüz artdamaksıl yansürtünmeli ünsüz (PUA Şablon:Angbr)
• [ʟ̝] veya extIPA [𝼄̬] ötümlü artdamaksıl yansürtünmeli ünsüz

Yansürtünmeli ünsüzler Galce, Moğolca, ve Afrika'nın güneyinde konuşulan birçok dilde (ör. Xhosa ve Zulu) rastlanır.

• [ʪ] veya [ɬ͜s] ve [θ͜ɬ] ötümsüz oluklu yandişyuvasıl sürtünmeli ünsüz (yanpelteklenmiş [s] veya [θ]) (Çağdaş Güney Arap dilleri)
• [ʫ] veya [ɮ͜z] ve [ð͜ɮ] ötümlü oluklu yandişyuvasıl sürtünmeli ünsüz (yanpelteklenmiş [z] veya [ð]) (Çağdaş Güney Arap dilleri)

Kaynakça

1. Pountain (2014) Exploring the Spanish Language, s. 18
2. John Esling (2010) "Phonetic Notation", in Hardcastle, Laver & Gibbon (eds) The Handbook of Phonetic Sciences, 2nd ed., p 695.