Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Plastik kirliliği, yaban hayatı, vahşi yaşam ortamı ve insanları olumsuz yönde etkileyen Dünya'nın çevresinde plastik nesnelerin ve parçacıkların (örneğin plastik şişeler, torbalar ve mikro boncuklar) birikmesidir.[1]
Kirletici olarak hareket eden plastikler, boyuta göre mezo, mikro veya makro döküntü olarak kategorize edilir.[2] Plastikler ucuz ve dayanıklıdır, sonuç olarak insanlar tarafından plastik üretim seviyeleri yüksektir.[3] Bununla birlikte, çoğu plastiğin kimyasal yapısı onları birçok doğal bozunma sürecine dirençli hale getirir ve sonuç olarak bozulmaları arasında yavaştır[4] (100 ila 1000 yıl). Bu iki faktör birlikte, çevrede yüksek bir plastik kirliliğine yol açmıştır.
Plastik kirliliği karayı, su yollarını ve okyanusları etkilemektedir. Her yıl kıyı topluluklarından 19 ila 23 milyon ton plastik atığın okyanusa girdiği tahmin edilmektedir.[5] 1950-2013 yılları arasında üretilen küresel plastiklerin yüzde 1,4'ünün okyanusa girdiği ve burada biriktiği varsayımıyla, 2013 yılı sonu itibarıyla dünya okyanusunda 86 milyon ton plastik deniz döküntüsü olduğu tahmin edilmektedir.[6] Ellen MacArthur Vakfı tarafından yapılan bir araştırma 2050 yılına kadar daha fazla artarak denizlerde canlılardan çok plastik atıkların yer alacağı öngörülmektedir.[7] Canlı organizmalar, özellikle deniz hayvanları, plastik nesnelere dolanma gibi mekanik etkilerden, plastik atıkların yutulmasıyla ilgili problemlerden veya plastiklerin içindeki fizyolojilerini engelleyen kimyasallara maruz kaldıklarından zarar görebilir. İnsanlar üzerindeki etkileri ise, çeşitli hormonal mekanizmaların bozulmasını içerir.
2020 itibarıyla, dünya çapında her yıl yaklaşık 450 milyon ton plastik üretilmektedir.[8] 1950'lerden 2018'e kadar dünya çapında tahmini 6,3 milyar ton plastik üretildi, bunun tahmini yüzde 9'u geri dönüştürüldü ve yüzde 12'si de yakıldı.[9] Bu büyük miktardaki plastik atık çevreye karışıyor ve araştırmalar deniz kuşlarının yüzde 90'ının vücutlarında plastik kalıntı bulunduğunu öne sürüyor.[10][11]
Bazı bölgelerde, plastik tüketimini azaltarak, çöpleri temizleyerek ve plastik geri dönüşümünü teşvik ederek, serbest alanda plastik kirliliğinin önemini azaltmak için önemli çabalar olmuştur.[12][13] Ancak plastik kirliliğini önlemede geri dönüşüm de dahil olmak üzere mevcut çözüm önerilerinin hiçbirinin yeterli olamadığı, bu nedenle küresel olarak plastik üretiminin sınırlandırılması konusunda birçok bilim insanı hemfikirdir.[14] 1991'den itibaren 2018 yılı itibarıyla plastik kullanımına 51 ülkede yasak getirilmiş, 39 farklı ülkede ise plastik poşetler vergilendirilmiştir.[7] Plastik tüketimini azaltmak üzere Avrupa Parlementosu’nun 2015 yılında çıkardığı, Avrupa genelinde plastik poşet kullanımını azalmak amaçlı yönetmelik bu konudaki çalışmalara örnektir.[7]
2020 itibarıyla, üretilen plastik küresel kütlesi, tüm kara ve deniz hayvanlarının toplam biyokütlesini aşmaktadır.[15] Bazı araştırmacılar, 2050 yılına kadar okyanuslarda ağırlıkça balıktan daha fazla plastik olabileceğini öne sürümektedir.[16]
Plastik kirliliğinin birçok nedeni mevcuttur.[5] Bu nedenler arasında yetersiz atık yönetimi,[17] aşırı plastik üretimi,[14] plastik çöp ticareti,[18] balıkçılık,[19] plastik üretim fabrikalarından meydana gelen sızıntılar[20] ve illegal çöp döküm faaliyetleri sıralanabilir.[21] Tüm bunların yanında özellikle tekstil ürünlerinden kaynaklanan fiber tipteki plastikler de önemli bir kirlilik kaynağıdır.[22]
Plastik kirliliğine katkıda bulunan plastikler boyutlarına göre nanoplastikler, mikroplastikler, mesoplastikler, makroplastikler ve megaplastikler olmak üzere 5 ana gruba ayrılırlar.[23] Mega ve mikro plastikler, Kuzey Yarımküre'de en yüksek yoğunluklarda birikmiş, şehir merkezlerinde ve su cephelerinde yoğunlaşmıştır. Molozu taşıyan akıntılar nedeniyle bazı adaların kıyılarında plastik bulunabilir. Hem mega hem de makro plastikler, ambalajlarda, ayakkabılarda ve gemilerden yıkanmış veya çöplüklere atılmış diğer ev eşyalarında bulunur. Balıkçılıkla ilgili öğelerin uzak adalarda bulunma olasılığı daha yüksektir.[24][25] Bunlara ayrıca mikro-, mezo- ve makro döküntüler de denebilir.
Plastik atıklar birincil veya ikincil olarak kategorize edilir. Birincil plastikler, toplandıklarında orijinal hallerindedir. Bunlara örnek olarak şişe kapakları, sigara izmaritleri ve mikro boncuklar verilebilir.[26] Öte yandan ikincil plastikler, birincil plastiklerin bozulmasından kaynaklanan daha küçük plastikleri açıklar.[27]
Mikroplastikler, 5 mm'den daha küçük boyuttaki atıklardır.[25] Mezo veya makroplastik olarak başlayan plastik artıklar, çeşitli faktörlerin de etkisiyle parçalanma yoluyla mikroplastik haline gelebilir.[2] Mikroplastikler iki gruba ayrılırlar. Bu ayrım daha çok mikroplastiklerin oluşum şekillerine göredir. Bunlar birincil mikroplastikler ve ikincil mikroplastiklerdir. Birincil mikroplastikler mikroplastik olarak doğrudan üretilen ve endüstriyel, kozmetik ve plastik üretiminde kullanılmak üzere üretilen plastiklerdir. unlar içerisinde granül ya da pelet olarak isimlendirilen ham plastik peletler önemli bir kirlilik kaynağıdır.[20] İkincil mikroplastikler ise daha büyük plastiklerin zamanla çeşitli fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörler sonucu parçalanmasıyla oluşurlar.[28]
Plastik poşetler
Plastiğin en yaygın kullanım biçimlerinden biri de günlük hayatta kullanılan poşetlerdir. İsveçli bilim insanı Sten Gustaf Thulin tarafından yaratılan plastik poşetlerin patenti 1965 yılında Thulin tarafından alınmış ve İsveçli bir şirket olan Celloplast ile seri üretimine başlanmıştı.[29] Merkezi ABD'nin Ohio eyaletinde yer alan Kroger ile Idaho merkezli Safeway market zincirlerinin mağazalarında plastik poşetler kullanmaya karar veren ilk market zinricileri idi.[29] Plastik poşet kullanımı 1980'lerde tüm dünyada yaygınlaştı.[7] Birleşmiş Milletlerin hazırladığı rapora göre dünyada yıl içerisinde en az 1 ila 5 trilyon arası plastik atık kapsamında yer alan poşetler kullanılmaktadır. Bu sayı oranlandığında sadece poşetin dakikada yaklaşık olarak 10 milyon kullanılmasıyla plastik kirliliğine olan etkisi görülmektedir.[29] Üretiminin yanı sıra poşet formunda kullanılan plastiğin tüketim miktarı da fazladır. Doğal Kaynakları Koruma Konseyi'nin elde ettiği verilere göre ABD'de 4 kişiden oluşan bir aile yılda 1500 adet plastik poşet tüketiyor.[29] Bu sayıyı kişi başı 200 adet poşet tüketimi ile Avustralya, 154 sayısı ile de Yeni Zelanda takip ediyor.[29]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
