Osmanlı tıbbı

Osmanlı tıbbı, İslam tıbbının bir parçası olan ve Osmanlı İmparatorluğu döneminde geliştirilen tıp biçimi.

Dönemler

Şefareddin Sabuncuoğlu'nun Cerrahatü'l-Haniye adlı eserinde hekim hastasını tedavi ederken görülüyor. 15.yüzyıl.

Osmanlı tıp tarihi üç dönemde incelenmektedir.

- Klasik Dönem (1450-1730): İslam tıp teorisine dayalı çalışmaların yapıldığı, külliyelerin parçası olan büyük darüşşifaların açıldığı bir dönemdir. Osmanlılar ilk hastaneyi 1399'da Yıldırım Beyazıd zamanında Bursa'da yapmışlardır (Yıldırım Darüssifası). İlk başhekimi Tabip Hüsnü'nün olduğu hastahanenin bir baştabibi, yardımcısı, tabibi, cerrahı ve göz hekimi ve çeşidi personeli vardı. Dönemin önemli hekim ve cerrahlarından biri Şerafeddin Sabuncuoğlu (1386?-1470) eğitimini 1308'de inşa edilmiş olan Amasya Darüşşifası'nda tamamlamış aynı yerde hekimlik yapmış ve eserlerini de burada yazmıştır. Eserlerinde tedavi metotlarını en ince ayrıntısına kadar vermiş olan Sabuncuoğlunun Kitâbü'l-Cerrâhiyyetü'l-Hâniyye (1465) adlı eseri Osmanlılarda kaleme alınmış tek resimli cerrahi eseridir.

Fâtih Sultan Mehmed devri, tıbbî faaliyet ve gelişmeler bakımından önemli bir devirdir. Fâtih, sağlık işlerini organize eden ve o günün şartlarına göre çok ileri bir zihniyetin anlayışı olduğu anlaşılan Hekimbaşılık (Reisu'l-Etibba) müessesesini kurarak, başına Kutbeddin Ahmed'i getirmişti. Sultan Fâtih'in oğlu II. Bayezid ise Edirne'de Kirişhâne Mahallesi'nde bir cüzamhane ile akıl hastanesi yaptırmıştır. Evliya Çelebi, Seyahatname adlı eserinde Fâtih, Süleymâniye, Sultânahmed hastahanelerini anlatır.

Osmanlı'nın klasik döneminde tıp adamlarına büyük önem verilmekte, yerli tıp adamlarının yanı sıra farklı bölgelerden gelen tabipler de Osmanlı'da ilgi görmekteydi. Bu dönemin tabipleri ameliyatlar yapabilmekteydi. Örneğin nebatî (bitkisel tıp) tıpla meşgul olan Altunîzâde'nin (öl. XV. yüzyıl sonları) idrar darlığı çekenlere başarılı sonda ameliyatları yaptığını Şakaik-i Numaniye'den öğrenmekteyiz.

- Batıyı Tanıma (1730-1825) : Eğitimde yenileşme hareketlerinin görüldüğü ve Batı'daki gelişmelerin tercümeler yoluyla aktarıldığı bir dönemdir.

- Batıya Açılış ve Modernleşme Dönemi (1827 sonrası) : 1827'de Mustafa Behçet'in çalışmalarıyla kurulan Tıbhâne-i Âmire ve 1839'da kurulan Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şâhâne dönemin önemli tıp eğitimi kurumlarıdır.

Batı'da bilimin son derece ilerlediğini ve Osmanlıların çok geri kaldığını düşünen II. Mahmud, tercüme ile vakit kaybedilemeyeceğini söyleyerek hekimliğin Fransızca okunmasını emretmiştir. 1827'de ordunun tabip ve cerrah ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendinin önderliğinde Tıphâne-i Âmire adında bir tıp mektebi açılması yolundaki çalışmalara başlanmış. Mustafa Behçet Efendi bu mektebin ilk nizamını hazırlamış ve Türkiye'de modern tıp mektebinin kurucusu olmuştur. Gülhane bahçesinde bulunan binalarda faaliyetine baslayan Tıphâne-i Âmire'yi aynı yıl Şehzadebaşında açılan Cerrahhane takip etmiştir. 1831-1832 tarihlerinde Cerrahhane, Topkapı Sarayı bitişiğindeki bir binaya nakledilmiştir. 1836'da iki mektep birleştirilmiş, 1839'da da Gülhane'den Galatasaray'a taşınmış ve mektebin basına Avusturyalı doktor Charles Ambroise Bernard getirilerek mektebin adı Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahâne olarak değiştirilmiştir.

Eserler

Osmanlı döneminin ilk Türkçe telif tıb kitabi olarak kabul edilen "Havâsu'l-Edviye"yi te'lif eden Ishak B. Murad ile Amasya Hastahânesi başhekimi Sabuncuoğlu Şerafeddin ve Sultan II.Murad adına 841 (m. 1437)'de "Zahire-i Muradiye" adli büyük tıp kitabını yazan Sinoplu Mümin B.Mukbil, sonradan Osmanlı Devleti'ne gelip hizmet eden tabiplerdir.

Osmanlı'da yazılan bazı tıp eserleri ve yazarları şunlardır:

• Ahmedî : Tervihu'l-Ervah, Müntehab-i Sifa
• Haci Pasa : Kitabu'l-Feride, Kitabu's-Saade ve'l-Ikbal, Kitabu't-Ta'lim, Sifau'l-Eskam ve Devau'l-Âlâm, Müntehab-i Sifa
• Şeyhî : Kenzu'l-Menafi'
• Mü'min b. Mukbil : Kitabu't-Tib, Miftahu'n-Nur ve Hazainu's-Surûr, Zahire-i Muradiye
• Aksemseddin : Kitabu't-Tib, Maddetu'l-Hayat
• Serafeddin Sabuncuoglu : Cerrahiye-i Ilhaniye, Mücerrebnâme
• Bedr-i Dilsad : Kehhalnâme, Kemalnâme, Muhtasaru't-Tib
• Ibn-i Serif : Yadigâr-i Ibn-i Serif
• Mehmed b. Lütfuullah : Müfredat-i Tib
• Sükrullah Sirvanî : Ilyasiye fi't-Tib
• Kaysunîzâde Mehmed : Tıb Mecmuasi
• Halimî Lütfullah Efendi : Kasimiyye
• Hekimsah Mehmed Kazvinî : Asbabu Sitteti'z-Zaruriyye, Mucez Serhi, Nasihatnâme
• Ahi Mehmet Çelebi: Risâle-i Hassatu'l-Kilye ve'l-Mesâne, Mucez Tercümesi
• Kaysunîzâde Mehmed b. Mehmed : ed-Dürretu'l-Muntahab, Düsturu'l-Bimâristan, Düsturu't,Tibbi'l-Misbah, Zâdu'l-Mesir fî Ilaci'l-Bevâsir
• Atufî: Hifzu'l-Ebdân, Ravzu'l-Insan fî Tedabir-i Sihhati'l-Ebdân
• Ilyas b. Isa : Müfredât
• Nidaî : Baytarnâme : Manzume-i Tib, Menafi'n-Nâs, Tababet-i Beseriye ve Baytariyye
• Takiyüddin Sirazî: Enisu'l-Etibba fi't-Tib
• Mehmed Efendi : Menbau'l-Hayat
• Davud Antakî : Bugyetu'l-Muhtac, ed-Durretu'l-Muntahab, Elfiye fi't-Tib, Letaifu'l-Minhac, Mecmau'l-Menafii'l-Bedeniyye

Ayrıca bakınız

• İslam tıbbı
• Geleneksel Anadolu Halk Hekimliği
• Gülhane Askerî Tıp Akademisi
• Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane
• Kitabu'l-Müntehab
• Osmanlı'da eğitim

Kaynakça

• Prof. Dr. Ali Haydar BAYAT, Tıp Tarihi,İzmir, Haziran 2003
• Osmanlılarda Teknoloji (pdf)^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Medical Practice in Muslim Heritage 21 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Konuyla ilgili yayınlar

• Süheyl Ünver, Tıp Tarihi, İstanbul, 1943.
• Esin Kahya, Mustafe Behçet Efendi'nin "Fizyoloji Tercümesi", Doçentlik Tezi, Ankara, 1976
• Bedi N. Şehsüvaroğlu vd., Türk Tıp Tarihi, Bursa, 1984.
• Esin Kahya-A.Erdemir, Medicine in the Ottoman Empire, İstanbul, 1997
• Şerafeddin Sabuncuoğlu, Kitâbü'l-Cerrâhiyyetü'l-Hâniyye, Haz.İlter Uzel, Ankara, 1992.
• Prof. Dr. Ali Haydar BAYAT, Tıp Tarihi,İzmir, Haziran 2003
• Coşkun Yılmaz, Dr. Necdet Yılmaz, Osmanlılarda Sağlık 1-2/Arşiv Belgeleri, Biofarma Yayınları, Çeviren: Hilmi Saran, 2006.

Dış bağlantılar

• Educating Ottoman Doctors 11 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tıp Tarihi
• Bursalı Ali Münşi'nin Cerrahnamesi/Nöroşirurji Dergisi (pdf) 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The Sick Man (pdf)
• Sulaymaniye Medical Madrasa (pdf) 23 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Mental Diseases in Ottoman Medical Manuscuripts 15 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Paediatric Surgical Atlas 11 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Health in the Ottoman Empire 27 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Hacı Paşa (pdf) 11 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.