Murâbıtlar

Murabıtlar (Arapça: المرابطون al-Murābiṭūn^[11]), Günümüzdeki Fas topraklarında merkezlenen bir Berberi Müslüman hanedanıydı.^[12][13] 1050'lerde başlayıp 1147'de Muvahhidler'in eline geçene kadar Batı Mağrip ve Endülüs'e kadar uzanan bir imparatorluk kurdular.^[14]

Murâbıtlar المرابطون (Arapça) Al-Murābiṭūn
1050-1147
Almoravid hanedanı, Fas'ın en geniş çaplı (12. yüzyılın başları) yönetici hanedanı.
Tür	İmparatorluk Abbâsîler'in mominalı[1][2]
Başkent	Azougui[3][4][5][6] Aghmat (1058–y. 1070)[7] Marakeş (y. 1070–1147)
Resmî dil(ler)	Arapça[8][9]
Yaygın dil(ler)	Berberi dilleri, Arapça, Mozarapça
Resmî din	İslam
Hükûmet	Monarşi
Emir
• y. 1050-1057 Yahyâ bin Ömer el-Lemtûnî • 1146-1147 İshak bin Ali
Tarihçe
• Kuruluşu 1050 • Dağılışı 1147
Yüzölçümü
1120[10]	1.000.000 km2
Öncüller Ardıllar Zenate Tavaif-i Mülûk Tavaif-i Mülûk

Murabıtlar (1073-1147)

Murâbıtlar, günümüzde Moritanya ve Batı Sahra'da yaşayan göçebe Berber kabileleri olan Lamtuna, Gudala ve Massufa'nın bir koalisyonundan ortaya çıktılar^[15][16] ve Draa, Nijer ve Sénégal nehirleri arasındaki toprakları geçtiler.^[17][18] Mağrip'e doğru genişlemeleri sırasında, yaklaşık 1070'te başkent olarak Marakeş şehrini kurdular. Bundan kısa bir süre sonra imparatorluk iki kola ayrıldı: Yusuf bin Taşfin ve torunları tarafından yönetilen, Mağrip merkezli kuzey kolu ve Ebû Bekir bin Ömer ve torunları tarafından yönetilen, Sahra merkezli güney kolu.^[15]

Murâbıtlar, kontrollerini Endülüs'e (İber Yarımadası'ndaki Müslüman toprakları) kadar genişlettiler ve bu bölgedeki Hristiyan krallıklarının ilerleyişini geçici olarak durdurmada önemli rol oynadılar; 1086'daki Ez-Zellaka Muharebesi, en önemli zaferleri arasındadır.^[19] Bu, Mağrip ve Endülüs'ü ilk kez siyasi olarak birleştirdi^[20] ve Murâbıtlar böylece Batı Akdeniz'deki ilk büyük Berberi liderliğindeki İslam imparatorluğuna dönüştüler.^[21] Yöneticileri hiçbir zaman halife unvanını talep etmediler ve bunun yerine Bağdat'taki Abbasi Halifelerinin hakimiyetini resmen kabul ederken Emir el-Müslimîn ("Müslümanların Emiri") unvanını aldılar.^[22] Murâbıtlar dönemi, Sahra bölgesinin İslamlaşmasına ve Batı Mağrip'in kentleşmesine önemli katkılarda bulunurken, Endülüs ile Afrika arasındaki temasın artmasıyla kültürel gelişmeler de hız kazandı.^[20][23]

Kısa bir zirveden sonra, Endülüs'teki Murâbıt gücü 1118'de Zaragoza'nın kaybından sonra azalmaya başladı.^[24] Çöküşlerinin nihai nedeni, İbn Tûmert tarafından 1120'lerde Mağrip'te başlatılan Masmuda liderliğindeki Muvahhid isyanıydı. Son Murâbıt hükümdarı İshak bin Ali, Muvahhidler 1147'de Marakeş'i ele geçirip kendilerini hem Kuzey Afrika'da hem de Endülüs'te yeni egemen güç olarak kurduklarında öldürüldü.^[25]

İsim

Batı dillerinde hanedan için kullanılan "Almoravid" terimi, İspanyolca: almorávide aracılığıyla "Arapça: al-Murabit" (Arapça: المرابط) kelimesinden gelir.^[26] "Arapça: al-Murabit" kelimesindeki Arapça: b harfinin İspanyolca: almorávide kelimesindeki İspanyolca: v harfine dönüşmesi, İspanyolcada betasizmin bir örneğidir.

"Arapça: al-Murabit" kelimesi tam anlamıyla "bağlayan kişi" anlamına gelir ancak mecazi olarak "bir kalede savaşa hazır olan kişi" anlamına gelir. Terim, r-b-t (Arapça: ربط "Arapça: rabat": bağlamak, birleştirmek veya Arapça: رابط "Arapça: raabat": kamp kurmak) kökü aracılığıyla Kuzey Afrika sınırındaki bir manastır-kale olan Arapça: ribât Arapça: رِباط kavramıyla ilişkilidir.^[27][28]

"Murâbıt" ismi, günümüz Fas'ında, Sus al-Aksa'da Veccâc bin Zellû adlı bir alim tarafından kurulan "Dârü'l Murâbitin" adlı bir Mâlikî hukuk okuluna bağlıydı. İbn Zellû, öğrencisi Abdullâh bin Yâsîn el-Cüzûlî'yi Adrar'ın (günümüz Moritanya'sı) Sanhâce Berberilerine Mâlikî İslam'ı vaaz etmesi için gönderdi. Bu nedenle, Murâbıtların ismi, "Allah yolunda bir araya gelenlerin evi" olan Dârü'l Murâbitin'in takipçilerinden gelmektedir.^[29]

Murâbıtların bu unvanı tam olarak ne zaman veya neden edindikleri belirsizdir. 1068'de, zirvelerinden önce yazan Bekrî, onlara zaten el-Murabitun diyor, ancak bunun nedenlerini açıklamıyor. Üç yüzyıl sonra yazan İbn Abi Zar, bunun Abdullâh bin Yâsîn tarafından erken bir zamanda seçildiğini öne sürdü^[30] çünkü Adrar'ın (Moritanya) Gudala Berberileri arasında öğretisine karşı dirençle karşılaşınca, bir avuç takipçiyi alıp açık denizdeki bir adada (muhtemelen Arguin Körfezi'ndeki Tidra adası) geçici bir ribât (manastır-kale) inşa ettirdi.^[31] İbn İdâri, İbn Yasin'in bu ismi, 1054 yılı civarında Draa vadisinde gerçekleşen ve çok sayıda kayıp verdikleri zorlu bir muharebenin ardından moralleri yükseltmek için "mücadelede sebat etme" anlamında önerdiğini yazar. Hangi açıklama doğru olursa olsun, bu unvanın Murâbıtlar tarafından, kısmen kabile veya etnik kimliklerin ortaya çıkmasını önlemek amacıyla, kendileri için seçildiği kesin görünüyor.

İsim, gelecekteki Murâbıt ruhani lideri Abdullâh bin Yâsîn'in ilk eğitimini aldığı Aglu köyündeki (günümüzdeki Tiznit yakınlarında) Veccâc bin Zellû'nun ribatıyla ilgili olabilir. 13. yüzyılda yaşamış Faslı biyografi yazarı İbn el-Zayyat el-Tadili ve ondan önce 12. yüzyılda yaşamış Kadı Ayyad, Veccâc'ın öğrenim merkezinin Dârü'l Murâbitin (Murabıtların evi) olarak adlandırıldığını ve bunun İbn Yasin'in hareket için seçtiği ismi ilham etmiş olabileceğini belirtmektedir.^[32][33]

Tarihi

Kuruluş

Kuzey Afrika, 11. yüzyılın ortalarında Zenâte ya da Zenâta adında Berberî kökenli etnik gruplar tarafından birbirinden bağımsız emirlikler tarafından yönetilmekteydi. Bunlardan Cüdâle'nin (Gudala) reisi Yahya bin İbrahim 1036 yılında gerçekleştirdiği hac dönüşünde Mâlikî fâkihi Ebû İmrân el-Fâsî ile görüşerek Bölgede İslam'ın güçsüz kaldığı kabilelerde dini etkinliklerinin arttırılması konusunda onun desteğini aldı. Bu amaçla din alimi olan Abdullâh bin Yâsîn el-Cüzûlî'yi görevlendirildi. Cüdâle ve ardından Lemtûne (Lamtuna) kabilelerinin topraklarına giden Abdullah bin Yâsîn, gerçekleştirdiği tebliğ etkinliklerinden olumlu bir sonuç alamayınca Lemtûne kabilesi liderlerinden Yahyâ bin Ömer'le ve bazı öğrencileriyle birlikte Sénégal Nehri üzerindeki bir adaya ribât yaptırarak buradan tebliğ ve cihad etkinliklerini sürdürdü. Gerçekleştirilen uğraş sonucunda 1043 yılında Cüdâle ve Lemtûne başta olmak üzere Sanhâce'ye (Sanhaja) mensup kabileler itaat altına alındı. Abdullâh bin Yâsîn, dini yetkileri elinde tutmakla birlikte ordunun kumandasını Cüdâle'nin reisi Yahyâ bin İbrahim'i, o ölünce de Yahyâ bin Ömer'i getirdi. 1053 yılında önemli bir ticaret merkezi olan Sicilmâse (Sijilmasa) ele geçirildi. Yahyâ bin Ömer'in 1055'te ölümünden sonra yerine kardeşi Ebû Bekir getirildi. Ebû Bekir kuzeye yönelerek Sûs bölgesinin merkezi Taroudant'ı 1056 yılında ele geçirdi. Abdullâh bin Yâsîn'e bağlı kuvvetler de Ağmât'ı (Aghmat) ele geçirdikten sonra burasını başkent yaparak Murabıtlar devletini kurdular.

Ebû Bekir bin Ömer ("Rex Bubecar" olarak etiketlenmiş) muhtemel tasviri, 1413 Mecia de Viladestes'in Portolan haritası.^[34][35]

Yükseliş

Murabıtlar, Gane Krallığı topraklarına girerek Evdeguşt şehrini ele geçirdiler. Abdullâh bin Yâsîn'in 1059 yılında ölümünden sonra Ebû Bekir bin Ömer önce Bergavata'yı ele geçirdi. 1061 yılında çıkan iç karışıklığı çözmek amacıyla Fas bölgesinin yönetimini amcasının oğlu Yûsuf bin Tâşfîn'e bırakarak Sahra bölgesine gitti. 1062'de Marakeş şehrinin inşasını başlatan Ebû Bekir, 1068 yılına kadar Rif-Tanca arasında kalan bölgeyi tamamen kontrol altına aldı. Daha sonra güneye yönelerek Gāne Devleti'ne bağlı birçok şehri ele geçirdi. 1073 yılında Marakeş yakınlarında Yûsuf bin Tâşfîn' in kalabalık ordusu karşısında tahtını Yûsuf'a devrettiğini açıklayarak ordusunun başında Sahra'ya döndü. Sudan bölgesine hareketle 1076-77 yıllarında Gāne Devleti'nin başkenti olan Koumbi Saleh şehrini ele geçirdi. İslâmiyet'i kabul eden kralı makamında bıraktıktan sonra ordusuyla Batı Sudan'ı ve bölgedeki altın madenlerini ele geçirdi. Bölge halkının büyük bir kısmı İslamiyet'i bu dönemde kabul etti.^[36]

Bu esnada Yusuf bin Taşfin' de 1078 yılında önemli bir sahil şehri Tanca' yı ele geçirdi. Daha sonra sırasıyla Vücde, Tilimsan ve Vehrân' dan sonra 1080 yılında Cezayir şehrini ele geçirdi.

Yusuf bin Taşfin, Endülüs'teki Müslüman emirliklerin kendisinden yardım istemesi üzerine 1086 yılında buraya geçerek Ez-Zellaka Muharebesi' nde Kastilya kuvvetlerini ağır yenilgiye uğrattı. Endülüs'teki emirlerin birbirleriyle savaşının devam etmesi üzerine 1090 yılında Endülüs'e geçen Murabıtlar Gırnata ve Maleka şehirlerini ele geçirdiler. Daha sonra İşbiliye, Córdoba, Belensiye, Batalyevs ve Balear Adaları olmak üzere Endülüs' ün büyük bölümü Murabıtların egemenliğine geçti. Ali bin Yusuf döneminde de Murabıtlar' ın Endülüs ve İspanya yarımadasında ilerleyişi sürmüş ve Uclés yakınlarında yapılan savaşta Kastilya kuvvetleri bir kez daha yenilgiye uğratılmıştır. 1112-13 yıllarında Madrid ve civarındaki bazı yerleşim yerleri ele geçirildi. Daha sonraki yıllarda günümüzde Lizbon olarak bilinen Üşbûne, Zaragoza, Pisa, Cenova, Barselona şehirleri ile Mayorka, Minorka ve İbiza adaları ele geçirildi.

Gerileme ve yıkılış

En parlak döneminde Tunus'tan Atlas Okyanusu'na, Nijer Nehrinden İspanya'da Ebro nehrine kadar olan topraklara hakim olan Murabıtlar, İber Yarımadası' ndaki Hristiyan krallıkların saldırıları, Kuzey Afrika'daki kabile isyanları ve Muvahhidler' le olan mücadele sonrasında önemli oranda güç kaybetmeye başladılar. Ali bin Yusuf'un son yıllarında Kuzey Afrika ve Endülüs'teki şehirlerin büyük bir kısmı Muvahhidler'in eline geçti. 1144 yılında meydana gelen savaşta Murabıtlar ağır bir yenilgi alan Taşfin bin Ali Vahran, Cezayir' daki kalesine çekildi. 1145 yılında Taşfin bin Ali' nin ölümü üzerine Marakeş'te küçük yaştaki oğlu İbrahim hükümdar ilan edildi. Ancak İbrahim' in hükümdarlığını amcası İshak bin Ali'nin tanımaması üzerine Marakeş'te iç savaş başladı. Murabıtlar arasındaki iç savaştan faydalanan Muvahhidler, 1147 yılında Marakeş'i ele geçirdikten sonra İshak bin Ali ve İbrahim bin Taşfin'i öldürerek Murabıtlar Devletini ortadan kaldırdılar.

Hükümdarları

Sanhaja kabile liderleri Abdullah bin Yâsîn'in (ö. 1058 veya 1059^[a]) manevi otoritesini tanıyor :

• Yahyâ bin İbrâhim (al-Jawhar ibn Sakkum olarak da anılır^[37][11])
• Yahyâ bin Ömer el-Lemtûnî (ö. 1055 veya 1056)^[40]
• Ebû Bekir bin Ömer (ö. 1087)^[40]

Sonraki hükümdarlar:

• Yusuf bin Taşfin (1061–1106,^[41][42] başlangıçta kuzeyde Ebû Bekir'in yardımcısı olarak^[41])
  • İbrâhim bin Ebû Bekir (Sijilmasa hükümdarı, 1070–1075)^[40]
• Ali bin Yûsuf (1106–1143)^[43][44][45]
• Tâşfîn bin Ali (1143–1145)^[46][11][47]
• İbrâhim bin Tâşfîn (1145,^[48] hızla tahttan indirildi^[11])
• İshak bin Ali (1145–1147)^[48][45]

Soy ağacı

İbn Taşfin 1.(1040-1059)

Ali bin Yusuf 2.(1061-1106)

Taşfin bin Ali 3.(1106-42)

İshak bin Ali 5.(1146)

İbrahim bin Taşfin 4.(1146-47)

Notlar

1. Kaynaklar onun ölümünün 450 Hicri yılında olduğunu bildiriyor,^[11] ve modern yazarlar Miladi tarihini 1058^[11][37] veya 1059^[38][39] olarak veriyorlar.

Kaynakça

Özel

1. Flood, Finbarr Barry; Necipoglu, Gulru (2017). A Companion to Islamic Art and Architecture (İngilizce). John Wiley & Sons. s. 302. ISBN 978-1-119-06857-0. As far west as the Maghrib, two Berber (Amazigh) dynasties that had emerged in the aftermath of the collapse of the Umayyad caliphate of Cordoba – the Almoravids (1040–1147), who were Abbasid vassals, and their autonomous Almohad successors (1121–1269) who claimed the caliphate for themselves...
2. Nyrop, Richard F. (1972). Area Handbook for Algeria (İngilizce). U.S. Government Printing Office. s. 14. The Almoravids, who acknowledged the spiritual authority of the Abbasid caliphate in Baghdad, founded their capital at Marrakech and by 1082 had extended their control along the Mediterranean coast beyond present-day Algiers to the edge of the Kabylia region.
3. Arnaud, Jean (2013). Introduction à la Mauritanie (Fransızca). Institut de recherches et d'études sur le monde arabe et musulman. ISBN 978-2-271-08123-0.
4. Nantet, Bernard (2013). Le Sahara: Histoire, guerres et conquêtes (Fransızca). Tallandier. ISBN 979-10-210-0172-5.
5. Gaudio, Attilio (1978). Le Dossier de la Mauritanie (Fransızca). Nouvelles Editions Latines. ISBN 978-2-7233-0035-3.
6. Daddah, Mokhtar Ould (2003). La Mauritanie contre vents et marées (Fransızca). Karthala Editions. ISBN 978-2-8111-3765-6.
7. Garcin, Jean-Claude; Balivet, Michel; Bianquis, Thierry (1995). États, sociétés et cultures du monde musulman médiéval : Xe–XVe siècle (1) (Fransızca). Presses universitaires de France (réédition numérique Feni XX). ISBN 978-2-13-067300-2.
8. Boudraa, Nabil; Krause, Joseph (2009). North African Mosaic: A Cultural Reappraisal of Ethnic and Religious Minorities (İngilizce). Cambridge Scholars Publishing. s. 160. ISBN 978-1-4438-0768-5. But, as was the rule throughout the history of al-Andalus, the Almoravid Berbers accepted Arab cultural patterns and Arabic as the language of administration and culture.
9. Africana Bulletin (Fransızca). Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego. 1964. s. 202. En outre, bien que les Almoravides aient parlé le berbère, l'arabe restait la langue officielle. [Furthermore, although the Almoravids spoke Berber, Arabic remained the official language.]
10. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D. (Aralık 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of world-systems research. ss. 222-223. ISSN 1076-156X. 20 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020..
11. Norris, H.T.; Chalmeta, P. (1993). "al-Murābiṭūn". Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P.; Pellat, Ch. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 7. Brill. ss. 583-591.
12. G. Stewart, Is the Caliph a Pope?, in: The Muslim World, Vol. 21, Iss. 2, pp. 185–196, April 1931: "The Almoravid dynasty, among the Berbers of North Africa, founded a considerable empire, Morocco being the result of their conquests"
13. Sadiqi, Fatima, The place of Berber in Morocco, International Journal of the Sociology of Language, 123.1 (2009): 7–22 : "The Almoravids were the first relatively recent Berber dynasty that ruled Morocco. The leaders of this dynasty came from the Moroccan deep south."
14. Bennison 2016, ss. 336, 341.
15. Messier, Ronald A. (2009). "Almoravids". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Three. Brill. ISBN 978-9004181304. ISSN 1873-9830.
16. Sluglett, Peter; Currie, Andrew (2014). Atlas of Islamic History. Routledge. s. 31. ISBN 978-1-138-82128-6. The Almoravids were an alliance of Sanhaja Berbers from the Guddala, Lamtuna and Massufa tribes, which formed in the 1040s in the area that is now Mauritania and Western Sahara.
17. Meynier, Gilbert (2010). L'Algérie, coeur du Maghreb classique: de l'ouverture islamo-arabe au repli (698–1518) (Fransızca). La Découverte. ISBN 978-2-7071-5231-2.
18. Extract from Encyclopedia Universalis on Almoravids.
19. Bennison 2016, ss. 43–46, 61.
20. Bennison 2016, s. 61.
21. Gómez-Rivas, Camilo (2014). Law and the Islamization of Morocco under the Almoravids: The Fatwās of Ibn Rushd al-Jadd to the Far Maghrib (İngilizce). Brill. s. 3. ISBN 978-90-04-27984-1.
22. Kennedy, Hugh (2016). Caliphate: The History of an Idea (İngilizce). Basic Books. ISBN 978-0-465-09438-7.
23. Abun-Nasr 1987, s. 87.
24. Bennison 2016, ss. 55–56.
25. Bennison 2016, ss. 58–61.
26. "Definition of Almoravid". Lexico Dictionaries | English (İngilizce). 16 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2019.
27. Nehemia Levtzion, "Abd Allah b. Yasin and the Almoravids", in: John Ralph Willis, Studies in West African Islamic History, p. 54.
28. P. F. de Moraes Farias, "The Almoravids: Some Questions Concerning the Character of the Movement", Bulletin de l'IFAN, series B, 29: 3–4 (794–878), 1967.
29. Messier 2010.
30. Ibn Abi Zar, p. 81.
31. Ibn Abi Zar's account is translated in N. Levtzion and J. F. P. Hopkins, eds (2000), Corpus of Early Arabic Sources for West African History, University of Ghana, pp. 239ff. For tentative identification of the ribat, see Moraes Farias (1967).
32. Ibn al-Zayyat (1220). التشوف إلى معرفة رجال التصوف [Looking to know the men of Sufism]. s. 89.
33. Qadi Ayyad. ترتيب المدارك وتنوير المسالك لمعرفة أعلام مذهب مالك [Biographies of Eminent Maliki Scholars]. ss. 839-840.
34. de la Roncière, Charles (1925). La découverte de l'Afrique au Moyen Age, cartographes et explorateurs (Fransızca). Kahire: Sociéte royale de géographie d'Égypte.
35. Cortesão, Jaime (1975). Os Descobrimentos portugueses (Portekizce). 2. Livros Horizonte. s. 339.
36. ""MURÂBITLAR" İslam Ansiklopedisi, cilt: 31, sayfa: 152-155, Yıl: 2006". 10 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2015.
37. El Hamel, Chouki (2012). "Ibn Yasin, 'Abd Allah". Akyeampong, Emmanuel Kwaku; Gates (Jr.), Henry Louis (Ed.). Dictionary of African Biography (İngilizce). Oxford University Press. s. 124. ISBN 978-0-19-538207-5.
38. Rodriguez-Manas, Francisco (2013). "'Abd Allah ibn Yasin: Almoravid: Sahara". Shillington, Kevin (Ed.). Encyclopedia of African History 3-Volume Set (İngilizce). Routledge. s. 1. ISBN 978-1-135-45670-2.
39. Bennison 2016, s. 32.
40. Bosworth, Clifford Edmund (2004). "The Almoravids or al-Murabitun". The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Edinburgh University Press. ISBN 9780748696482.
41. Ferhat, Halima (2002). "Yūsuf b. Tās̲h̲ufīn". Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 11. Brill. ss. 355-356. ISBN 9789004161214.
42. Russell, Hopley (2012). "Yusuf ibn Tashfin, Abu Ya'qub". Akyeampong, Emmanuel Kwaku; Gates (Jr.), Henry Louis (Ed.). Dictionary of African Biography (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-538207-5.
43. Lévi-Provençal, Évariste (1986). "ʿAlī b. Yūsuf b. Tās̲h̲ufīn". Gibb, H.A.R.; Kramers, J.H.; Lévi-Provençal, É.; Schacht, J.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 1. Brill. ss. 389-390. ISBN 9789004161214.
44. Hopley, Russell (2012). "'Ali, ibn Yusuf ibn Tashfin". Akyeampong, Emmanuel Kwaku; Gates (Jr.), Henry Louis (Ed.). Dictionary of African Biography (İngilizce). Oxford University Press. s. 174. ISBN 978-0-19-538207-5.
45. Flood, Timothy M. (2018). Rulers and Realms in Medieval Iberia, 711-1492 (İngilizce). McFarland. s. 202. ISBN 978-1-4766-3372-5.
46. Cory, Stephen (2012). "Tashfin ibn ʿAli". Akyeampong, Emmanuel Kwaku; Gates (Jr.), Henry Louis (Ed.). Dictionary of African Biography (İngilizce). Oxford University Press. s. 508. ISBN 978-0-19-538207-5.
47. Fierro, Maribel (2021). 'Abd al-Mu'min: Mahdism and Caliphate in the Islamic West (İngilizce). Simon and Schuster. ISBN 978-0-86154-192-8.
48. Akyeampong, Emmanuel Kwaku; Gates (Jr.), Henry Louis, (Ed.) (2012). "Ishaq ibn 'Ali". Dictionary of African Biography (İngilizce). Oxford University Press. s. 164. ISBN 978-0-19-538207-5.

Genel

• Abun-Nasr, Jamil (1987). A history of the Maghrib in the Islamic period. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521337674.
• al-Bakri (1068). كتاب المسالك و الممالك [Book of the Roads and the Kingdoms]. دار الكتاب الإسلامي, القاهرة.
• Bennison, Amira K. (2016). The Almoravid and Almohad Empires. Edinburgh University Press. ISBN 978-0748646821.
• Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila, (Ed.) (2009). The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture: Delhi to Mosque. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530991-1. 30 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2015.
• Brett, M. and E. Fentress (1996), The Berbers. Oxford: Blackwell.
• Deverdun, Gaston (1959). Marrakech: Des origines à 1912. Rabat: Éditions Techniques Nord-Africaines.
• Hrbek, I. and J. Devisse (1988), "The Almoravids", in M. Elfasi, ed., General History of Africa, Africa from the Seventh to the Eleventh Century, UNESCO. 1992 edition, Ch. 13, pp. 336–366.
• Ibn Khaldun, Abderahman (1377). تاريخ ابن خلدون: ديوان المبتدأ و الخبر في تاريخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر [The history of Ibn Khaldun: Record of the Beginnings and Events in the History of the Arabs and Berbers and their Powerful Contemporaries]. 6. دار الفكر.
• Ibn Abi Zar al-Fassi, Ali Abu al-Hassan (1326). روض القرطاس في أخبار ملوك المغرب و تاريخ مدينة فاس [The Garden of Pages in the Chronicles of the Kings of Morocco and the History of the City of Fes]. Uppsala University.
• Ibn Idhari al-Murakushi, Ahmad (1312). البيان المغرب في أخبار الأندلس والمغرب [Book of the Amazing Story in the Chronicles of the Kings of al-Andalus and Morocco]. جامعة الملك سعود.
• Insoll, T (2003). The Archaeology of Islam in Sub-Saharan Africa. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kennedy, Hugh (1996). Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Routledge. ISBN 978-1317870418.
• Lewicki, T. (1992) [1988]. "The Role of the Sahara and Saharians in relationships between north and south". Elfasi, M. (Ed.). General History of Africa, Africa from the Seventh to the Eleventh Century. UNESCO. ss. 276-313.
• Levtzion, N. and J. F. P. Hopkins, eds (1981), Corpus of Early Arabic Sources for West African History, Cambridge, UK: Cambridge University Press. 2000 edition.
• Lintz, Yannick; Déléry, Claire; Tuil Leonetti, Bulle, (Ed.) (2014). Maroc médiéval: Un empire de l'Afrique à l'Espagne (Fransızca). Paris: Louvre éditions. ISBN 978-2350314907.
• Messier, Ronald A. (2010). The Almoravids and the Meanings of Jihad. Praeger/ABC-CLIO. s. 118. ISBN 978-0-313-38590-2.
• Mones, H. (1992) [1988]. "The conquest of North Africa and Berber resistance". Elfasi, M. (Ed.). General History of Africa, Africa from the Seventh to the Eleventh Century. UNESCO. ss. 224-246.
• Moraes Farias, P. F. de (1967), "The Almoravids: Some Questions Concerning the Character of the Movement", Bulletin de l’IFAN, series B, 29:3–4, pp. 794–878.
• Naylor, Phillip C. (2009). North Africa: A History from Antiquity to the Present. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71922-4.
• Park, Thomas K.; Boum, Aomar (2006). "Marrakech". Historical Dictionary of Morocco (2nd bas.). Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6511-2. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.
• Salmon, Xavier (2018). Maroc Almoravide et Almohade: Architecture et décors au temps des conquérants, 1055–1269. Paris: LienArt.
• Wilbaux, Quentin (2001). La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan. ISBN 2747523888.
•  Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Almoravides". Encyclopædia Britannica. 1 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 717–718.