Özel mülk yazılım ya da sahipli yazılım, yazılımın yaratıcısının, yayıncısının veya diğer hak sahibi ortaklarının fikrî mülkiyet hakkını ve telif hakkını kendi elinde tuttuğu bilgisayar yazılımıdır.[1] Yazılımın alıcılarına, yazılımı özgürce paylaşma veya değiştirme hakkı vermez. Özel mülk yazılımlar, mülk sahipleri tarafından ücretli ya da ücretsiz olarak yayınlanabilir.
Bu terim özgür ve açık kaynaklı yazılımın tersi olarak kullanılır. Özgür Yazılım Vakfı, “özel mülk yazılım” kavramını özgür olmayan yazılımla eş anlamlı olarak kullanmaktadır.[2] Diğer yandan özel mülk yazılım, özgür olmayan yazılımın geniş bir alt kümesi olarak da değerlendirilir; Creative Commons BY-NC gibi ticari kullanıma izin vermeyen lisanslar özgür kabul edilmediği gibi özel mülk de değildir.
Türler ve diğer lisanslarla ilişkisi
| Özgür | Özgür olmayan | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kamu malı ve eşdeğerleri | Hoşgörülü lisans | Copyleft (koruyucu lisans) | Ticari olmayan lisans | Özel mülk yazılım | Ticari sır | |
| Yazılım için | Kamu malı, Lisanssız, CC0 | BSD, MIT, Apache | GPL, AGPL | JRL, AFPL | Özel mülk yazılım | Özel, iç kullanıma yönelik yazılım |
| Diğer yaratıcı çalışmalar için | Kamu malı, CC0 | CC-BY | CC-BY-SA, Özgür Sanat Lisansı | CC-BY-NC | Telif hakkı, CC-BY-ND | Yayınlanmamış |
Kökeni
1960'ların sonuna kadar bilgisayarlar büyük ve pahalı anaçatı bilgisayarlar, özellikle hava soğutmalı bilgisayar odalarında bulunan makineler müşterilere satılmaktan ziyade kiralanmaktaydı.[3][4] Hizmet ve tüm yazılım ayrı bir ücret olmaksızın, 1969'a kadar çoğunlukla üreticiler tarafından sağlanmaktaydı. Bilgisayar sağlayıcıları, müşterilerine çoğunlukla kurulu yazılım için kaynak kodu sağlamıştır. Yazılım geliştiren müşteriler bunu bazen başkalarına ücret olmadan sunmaktaydı.[5] Kapalı kaynak, kaynak kodu yayımlanmamış bilgisayar programları anlamına gelmektedir. Kaynak kod yalnızca onu geliştiren örgüt tarafından düzenlenmek için uygundur.
1969'da, kendisine karşı rekabet hukuku davaları olan IBM, donanım ve yazılımı birbirinden ayırıp anabilgisayar yazılımını ve hizmetlerini ayrıca ücretlendirmeye başlayarak[6][7] bir endüstri değişimine öncülük etti.[8]
Bill Gates'in 1976'daki "Hobicilere Açık Mektup" başlıklı bildirisi, bilgisayar meraklılarının her yana yayılan yazılımın telif hakkının ihlalini kınamıştır, özellikle Microsoft'un Altair BASIC yorumlayıcısını kullananları. Ayrıca, onların yazılımcılardan çalıyor olması nitelikli yazılım üretme yeteneğini engellediğini anımsatmıştır.[9]
Brewster Kahle'a göre yazılımın yasal karakteristiği ABD 1976 Telif Hakkı Yasası nedeniyle değişmiştir.[10]
Şubat 1983'ten başlayarak IBM, giderek artan yazılımları için "yalnızca nesne kodu" modelini benimsemiş ve kaynak kod sevk etmeyi durdurmuştur.[11][12]
1983'te, "Apple vs. Franklin" mahkeme kararı aracılığıyla ikili yazılım telif hakkıyla korunabilir duruma gelmiştir,[13] bundan önce yalnızca kaynak kod telif hakkıyla korunabiliyordu.[14] Ek olarak, aynı mikroişlemci mimarisini temel alan milyonlarca bilgisayarın artarak kullanılabilir olması ikili dağıtılmış yazılım için ilk defa bir parçalanmamış ve yeteri büyüklükte pazar oluşturmuştur.[14]
Yasal dayanak
Çoğu yazılım; kontrat yasası, patentler ve ticari sırların yanı sıra telif hakkı ile teminat altına alınmıştır. Bunlar, sahibine münhasır haklar kurmak için yasal dayanak sağlar.[15]
Bir yazılım sağlayıcısı belirli kullanım koşullarını bir son kullanıcı lisans anlaşması (EULA) ile tarif eder. Kullanıcı, bu yazılı kontratı ekranda etkileşimli olarak (clickwrap) veya yazılımın olduğu kutuyu açarak (shrink wrap) kabul edebilir. Lisans sözleşmeleri genellikle tartışılabilir değildir.[16] Yazılım patentleri algoritmalara, yazılım özelliklerine veya diğer patentlenebilir meselelere yargı tarafından çeşitlenen kapsamda münhasır haklar verir. Bazen sağlayıcılar, lisans sözleşmelerinde kullanıcıya patent haklarını verir.[17] Yazılımın bir parçası için kaynak kod, düzenli olarak ticari sır olarak ele alınır.[18] Ara sıra yazılımlar lisanslamada veya kaynak kod erişiminde daha az kısıtlamayla hazırlanır, böylesi yazılımlar "özgür" veya "açık kaynak" olarak bilinir.[19]
Kısıtlamalar
Lisans sözleşmeleri yürürlükte bulunan telif hakkı yasası veya kontrat yasasını hükümsüz bırakmadığından, yürürlükte bulunan yasalarla olan çatışmaların icrası mümkün değildir.[20] Bazı yazılımlar, ilk satış doktrini gibi telif hakkı kısıtlamalarını önlemek için satılmaz fakat lisanslanırlar.[21]
Münhasır haklar
Özel mülk yazılımın sahibi, yazılım üzerinde bazı münhasır haklar kullanır. Sahip; kullanımı, kaynak kodu incelemeyi, kaynak kodu değiştirmeyi ve yeniden dağıtmayı kısıtlayabilir.
Yazılımın kullanımı
Sağlayıcılar sıklıkla yazılımın kullanılabileceği bilgisayar sayısını kısıtlar ve kullanıcının yazılımı ek bilgisayarlara kurmasını yasaklar. Kısıtlı kullanım bazen teknik önlem aracılığıyla dayatılır. Bu önlemler ürün etkinleştirme, ürün anahtarı veya seri numarası, donanım anahtarı veya kopya koruması olabilir.
Ayrıca sağlayıcılar belirli özellikleri kaldıran veya ticari olmayan, eğitim ya da kâr amacı gütmeyen gibi yalnızca belirli çalışma alanlarına izin veren sürümler dağıtabilir.
Kullanım kısıtlamaları lisansa göre değişir:
- Windows Vista Starter, aynı anda 3 uygulama çalıştırabilecek biçimde kısıtlanmıştır.
- Microsoft Office Ev ve Öğrenci 2007, tek evdeki üç aygıta kadar ticari olmayan kullanıma kısıtlanmıştır.
- Windows XP, yalnızca tek bilgisayara kurulabilir ve ağdan dosya paylaşımı bağlantı sayısını 10'a sınırlamıştır.[22] Home Edition, Windows XP Professional'da bulunan özellikleri devre dışı bırakır.
- Geleneksel olarak, Adobe lisansları tek kullanıcıyla sınırlanmıştır, ancak kullanıcıya ev bilgisayarına veya dizüstüne ikinci bir kopyayı kurması için izin verir.[23] Bu, Creative Cloud'a geçişten sonra mümkün değildir.
- iWork '09, Apple'ın üretkenlik takımı, evdeki beş bilgisayara kadar kurulum için beş kullanıcılı aile paketinde mevcuttur.[24]
Kaynak kodun incelenmesi ve değiştirilmesi
Sağlayıcılar özel mülk yazılımı sıklıkla derlenmiş biçimde, genellikle bilgisayarın merkezi işlem birimi tarafından anlaşılan makine dilinde dağıtırlar. Yazılımın yüksek seviye programlama dilinde yazılmış ve insan tarafından okunabilecek sürümünü veya kaynak kodunu genellikle dışarıya vermezler.[25] Bu şema sık sık kapalı kaynak olarak atfedilir.[26]
Çoğu özel mülk yazılım kaynak kodu olmadan dağıtılırken, bazı sağlayıcılar kaynak kodu müşterilerine sunar. Örneğin, İnternet forum yazılımı vBulletin'i satın alan kullanıcılar, kendi sitelerinin kaynak kodunu değiştirebilirler ancak bunu yeniden dağıtamazlar. Bu, web sunucusu tarafından çalıştırılacağında kaynak kod biçiminde olması gereken birçok web uygulaması için geçerlidir. Gizlilik anlaşması veya lisans ile teminat altına alınmış kaynak kod, örneğin öğrenme ve değişikliğe izin verir ancak yeniden dağıtmaya izin vermez. Metin tabanlı e-posta istemcisi Pine ve Secure Shell'in çeşitli uyarlamaları kaynak kodu bulunabilir kılan özel mülk lisanslarla dağıtılmıştır.
Bazı hükûmetler özel mülk yazılımların hassas bilgileri tehlikeye atabilecek zararlı özellikler veya kusur içerebileceğinden korkmaktadır. 2003'te Microsoft, hükûmetlerin kaynak kodu ve Microsoft güvenlik belgelendirmesini görmesini sağlayan Government Security Program'ı kurmuştur. Bu programın yakın tarihteki katılımcısı Çin hükûmetidir.[27][28] Program, Microsoft'un daha geniş Paylaşımlı Kaynak Girişiminin bir parçasıdır, bu girişim bazı ürünlerin kaynak koduna erişimi sağlamaktadır. The Reference Source License (Ms-RSL) ve Limited Public License (Ms-LPL) kaynak kodu bulunabilir kılan özel mülk yazılım lisanslarıdır.
Ayrıca, hükûmetler yazılımlara zararlı özellikler eklemekle itham edilmektedir. Edward Snowden'ın dağıttığı belgelere göre NSA, yazılım şirketlerinin ticari şifreleme yazılımlarını gizli dinlemelere açık hale getirmeleri veya onlara arka kapı eklemeleri için gizli çözüm ortaklıkları kullanmıştır.[29][30]
Yazılım sağlayıcıları bazen yazılımda tersine mühendislik yapabilecek kullanıcılara engel olmak için şaşırtmalı kodlar kullanır. Bu çeşitli programlama dillerinde oldukça yaygındır. Örneğin, Java'da yazılan programlar için baytkodu kolaylıkla kısmen kullanılabilir koda dönüştürülebilir. PHP veya JavaScript gibi betik dillerinde yazılmış programlar için kaynak kod, işletim aşamasında bulunabilir durumdadır.[31]
Yeniden dağıtım
Özel mülk yazılım sağlayıcıları, yazılımı başkalarıyla paylaşamaması için kullanıcıları kısıtlayabilir. Böyle durumlarda yazılımı kullanmak için bir başka eşsiz lisans gerekir.
Kaynak kodu olan özel mülk yazılımlarda sağlayıcı, müşterilerinin kaynak kodda bizzat yaptığı değişiklikleri yeniden dağıtmasını kısıtlayabilir.
Shareware (kısıtlı yazılım), sahibinin yeniden dağıtımda ücret talep etmediği ancak deneme süresinden sonra kullanım için ücret ödenmesi gereken kapalı kaynaklı yazılımdır. Ücret genellikle tekil kullanıcının veya bilgisayarın kullanımına izin verir. Bazı durumlarda yazılım özellikleri deneme süresi boyunca veya sonrasında kısıtlanmıştır, buna crippleware denir.
Yazılım ve donanım ile birlikte işlerlik
Özel mülk dosya biçimleri ve iletişim kuralları
Özel mülk yazılımlar sık sık verisini diğer yazılımlarla uyumsuz olan dosya biçimlerinde saklar, ayrıca uyumsuz iletişim kurallarını kullanarak iletişim kurabilirler. Bazı biçimler ve iletişim kuralları ticari sır olarak kısıtlanmış veya patentlere konu olabilir.
Özel mülk UPA'lar
Özel mülk uygulama programlama arayüzü, "bir aygıta veya büyük olasılıkla belirli bir üreticinin ürün gamı içerisindeki bir dizi aygıta yönelik olan"[32] yazılım kütüphanesi arayüzüdür. Özel mülk UPA kullanmanın nedeni satıcıya olan bağımlılık veya standart UPA'ların aygıtın işlevselliğini desteklememesi olabilir.[32]
Avrupa Komisyonu; Microsoft'un iş uygulaması üzerindeki 24 Mart 2004 tarihli kararında,[33] Microsoft'un C++ geliştirme biriminin genel yöneticisi Aaron Contorer'in 21 Şubat 1997'de Bill Gates için kaleme aldığı kurum içi notta belirttiklerini 463. paragrafta alıntılamıştır:
- Windows UPA'sı o kadar geniş, o kadar derin ve o kadar işlevsel ki çoğu bağımsız yazılım sağlayıcısının onu kullanmaması için deli olması gerekir. Ve Windows yerine başka işletim sistemi kullanmak için büyük bir masraf çıkartacak biçimde, birçok Windows uygulamasının kaynak koduna derinlemesine gömülmüştür.
iPhone SDK'in ilk sürümleri gizlilik anlaşması ile korunmuştur. Anlaşma; bağımsız geliştiricilerin, arayüz içeriklerini tartışmasını yasaklamıştır. Apple, Ekim 2008'de gizlilik anlaşmasını sonlandırmıştır.[34]
Satıcıya bağımlılık
Özel mülk yazılım paketinin gelecek sürümlerine veya yükseltmelerine olan bağımlılık satıcıya bağımlılık yaratabilir, tekel konumunu sağlamlaştırabilir.[35]
Çeşitli donanım yapılandırmalarıyla kısıtlanmış yazılım
Özel mülk yazılım, yazılımın kullanımını belirli bir donanım takımına kısıtlayan lisans koşullarına sahip olabilir. Apple, Mac OS X için böyle bir lisanslama modeline sahiptir. Mac OS X, hem lisanslama hem de çeşitli tasarım kararlarıyla Apple donanımına kısıtlanmış bir işletim sistemidir. Bu lisanslama modeli Amerika Birleşik Devletleri temyiz mahkemeleri tarafından onaylanmıştır.[36]
Sahipler tarafından terk edilme
Satıcısı tarafından artık satılmayan, desteklenmeyen, pazarlanmayan özel mülk yazılıma abandonware (terk edilmiş yazılım) denir. Bu, öksüz eserin sayısal biçimidir. Eğer bir yazılım paketinin sahibi var olmaya devam etmez, özel mülk yazılım paketinin üretimini sınırlamaya veya durdurmaya veya desteğini kesmeye karar verirse, paketin kullanıcıları veya alıcıları yazılımla ilgili bir sorun olduğunda başvuracak bir yer bulamayabilir. Sahipler, iş sorunları nedeniyle yazılımı desteklemekte veya geliştirmekte başarısız olabilir.[37] Yazılım paketinin eski veya var olan sürümlerine olan destek sonlandırılarak kullanıcılar yeni sürüme yükseltmeye ve para ödemeye zorlanabilir[38] (planlı eskime). Bazen yazılımın diğer bir sağlayıcısı veya yazılım topluluğunun kendisi yazılım için destek sağlayabilir veya kullanıcılar daha uzun destek döngüsü olan rakip sistemlere veya FOSS tabanlı sistemlerden birine göç edebilir.[39]
Bazı kapalı kaynak yazılımlar ömrünü tamamladıklarında, desteklenmeyen ve kullanım dışı olmamaları için sahipleri tarafından açık kaynak veya kaynağı elde edilebilir olarak yayımlanabilir.[40][41][42] 3D Realms ve id Software, kapalı kaynak yazılımı sonrasında açık kaynak olarak dağıtmasıyla tanınmıştır. Bu türden bazıları ücretsiz indirme (ücretsiz yazılım) bazılarıysa ticari olarak hala satılmaktadır (örneğin Arx Fatalis).
Önceden açık kaynak olan yazılım
Bazen ticarileşme, bazense güvenlik veya anti-hile nedenleri için önceden açık kaynak olan bazı yazılımlar sonradan özel mülk yapılmıştır. Bunun en ünlü örneği Doom kaynağından türetilen ve nişan robotu kullanan hilecilere yatkın olan ZDaemon'dur.[43]
Fiyatlama ve ekonomi
Özel mülk yazılım ticari yazılımla eş anlamlı değildir,[44][45] buna rağmen bazen özgür yazılım hakkındaki makalelerde bu iki terim eş anlamlı kullanılmaktadır.[46][47] Özel mülk yazılım bedelsiz veya ücret karşılığı dağıtılabilir, özgür yazılım da bedelsiz veya ücret karşılığı dağıtılabilir.[48] Buradaki ayrım, özel mülk yazılımın dağıtılıp dağıtılamayacağı ve ücretinin ne olacağı mülk sahibinin takdirinde olmasıdır. Özgür yazılımda kopyanın sahibi olan herkes ne olacağına ve bir kopyanın veya ilintili hizmetin neyle ücretlendirileceğine karar verebilir.[49]
Bedelsiz olan özel mülk yazılım, ücretsiz yazılım (freeware) olarak adlandırılır.
Ticari özel mülk yazılımın yandaşları, yazılımın araştırma ve geliştirmesi için mevcut zamanı ve fonlamayı artıran bir ürün olduğundan dolayı kullanıcıların yazılım için ödeme yapması gerektiğini savunur. Örneğin Microsoft, kopya başı ücretin yazılım geliştirmenin kârlılığını yükselttiğini söyler.[50]
Özel mülk yazılımlar, özellikle pazar gelirleri göz önüne alındığında genellikle özgür yazılımdan daha büyük ticari etkinlik yaratır.[51]
Örnekler
Microsoft Windows, Adobe Flash Player, PS3 işletim sistemi, iTunes, Adobe Photoshop, Google Earth, macOS (önceden Mac OS X ve OS X), Skype, WinRAR, Java'nın Oracle sürümü ve Unix'in bazı sürümleri özel mülk yazılıma örnek olarak verilebilir.
Özel mülk sayılan yazılım dağıtımları, özgür olan ve olmayan yazılımı aynı dağıtım içinde "karışık kaynak" modeliyle bünyesinde toplayabilir.[52] Özel mülk denilen UNIX dağıtımlarının tümü olmasa da çoğu karışık kaynak yazılımdır. Bu dağıtımlar BIND, Sendmail, X Pencere Sistemi, DHCP ve diğer açık kaynak bileşenleri tam olarak özel mülk çekirdek ve sistem araçlarıyla bir araya getirir.[53][54]
Bazı özgür yazılım paketleri eş zamanlı olarak özel mülk koşullarda bulunabilir. Örneğin MySQL, Sendmail ve ssh gibi. Özgür yazılımdaki işinin telif hakkını elinde bulunduranlar, bir copyleft özgür yazılım dahi olsa, kendilerinin veya diğerlerinin özel mülk sürümleri yeniden dağıtması için çift lisanslamayı kullanabilir. Copyleft olmayan özgür yazılımlar (örn. aşırı hoşgörülü özgür yazılım lisansı altında dağıtılmış veya kamuya mal edilmiş yazılımlar) herkesin özel mülk yeniden dağıtım yapmasına izin verir.[55][56] Özel mülk yazılıma bağımlı olan özgür yazılım, Özgür Yazılım Vakfı tarafından "tuzağa düşmüş" olarak nitelenmiştir. Bunlara yalnızca Microsoft Windows için yazılmış[57] veya (Java'nın kendisi özgür olmadan önce) Java üzerinde çalışan yazılımlar dahildir.[58]
Hindistan'da bir buçuk milyon dizüstü bilgisayar, siyasi bakan Mulayam Singh Yadav'ın bulunduğu ekran koruyucular ile önyüklenmiştir. Bu bilgisayarın yazılımlarını yazan kişi(ler), dizüstü bilgisayarın sahibi ekran koruyucu yazılımı değiştirmeye veya kaldırmaya çalışırsa bilgisayarın çökmesine neden olan zararlı bir özellik eklemiştir.[59]
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Dış bağlantılar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
