Hamidiye Alayları

Başlığın diğer anlamları için Hamidiye sayfasına bakınız.

Hamidiye Alayları ya da Hamidiye Hafif Süvari Alayları, Osmanlı Padişahı II. Abdülhamid'in Doğu Anadolu Bölgesi'nde oluşturduğu çalışmalarına 1890 yılında başlanılmış, 1891 yılında fiilen kurulmuş Osmanlı birlikleridir. Birlikler çoğunlukla Sünni Kürtlerden oluşmuş^[1] ancak Doğu Anadolu'da yaşayan Karapapak (Terekeme) Türkleri, Çerkesler,^[2][3] Türkler,^[4][5] Türkmenler^[6] ve Yörükleri^[7] de içermiştir.

Hamidiye Alaylarında görevli bir Kürt subay

Ermenilerin 13 Haziran 1878'de Berlin Konferansı'na "Ermenistan'a ilişkin proje" sunması ve bu projenin olumlu karşılanmasından sonra Osmanlı Devleti sınırları içinde tedhiş ve katliam eylemleri hızlandı. Ermeni Hınçak ve Taşnak örgütleri düzenli ordu hâline dönüştü. Rusya, "şark vilayetleri"ne yönelik emellerini açıkça ifade etmekteydi ve işgal hazırlıklarına başlamıştı. II. Abdülhamit, doğu meselesi adı altında Avrupalı devletler tarafından istenilen reformlarınHristiyan tebaa için önce özerklik, sonra bağımsızlık; Osmanlı Devleti için de zayıflama ve parçalanma anlamına geldiğini düşünüyordu. Bölgede "asayişin temini, Ermeni şaki ve katillerin tedip edilmesi ve Rus işgaline karşı" halktan silahlı güçler oluşturmayı kararlaştırdı. Bu sebeple 1890 yılı sonrasında Doğu Anadolu'da bir Ermeni devletinin kuruluşunu engellemek amacıyla Hamidiye Alaylarının kurulmasını sağladı.

Kuruluş sebepleri

Resmî kaynakların dışında Hamidiye Alaylarının kuruluş gerekçeleri farklılık arz etmektedir. M. S. Lazarev, Hayal Olan Kürdistan ve Kürt Sorunu isimli kitabının 151. sayfasında alayların kuruluş gerekçesini şöyle açıklamaktadır:

"Hamidiye Alayları ile, Kürtleri Rusya karşısında güçlü bir askerî siper, İran'a karşı saldırı aracı durumuna getirme amacı yanında önemli amaçlarından biri Kürtleri, Türk idari makamlarının sıkı gözetimi altında durmaya alıştırmaktı. Bununla birlikte Hristiyan ulusal azınlıkların, özellikle de Ermenilerin yükselen özgürlük hareketlerine karşı kullanmak amacıyla kuruldu."^[8]

Nihat Gültepe, alayların kuruluş amacını şöyle açıklıyor:

"Hamidiye Alayları'nın kurulması ile şunlar amaçlanmıştır: Askeri disiplin içine alınan aşiretlerden Doğu Anadolu için kolluk kuvveti olarak faydalanmak, düzenli süvari birlikleri oluşturarak, olası bir Rus işgaline karşı elde hazır kuvvet oluşturmak, dış tahriklere kapılan ve isyana kalkışacakları açık olan unsurları yola getirme, aşiretleri iskan ettirmek ve bunları medenileştirmek; onları disiplin altına alarak eğitmek, aşiret kavgalarına son vererek bu yöndeki bütün potansiyeli devlet lehine kullanmak, bu vesile ile yol, köprü, okul binaları vs. yaparak Doğu Anadolu'nun imarına çalışmak."^[9][10]

Kuruluşu

Dördüncü Ordu Kumandanı Müşir Zeki Paşa'nın da desteklediği bu projeye paşaların büyük bir kısmı karşı çıktı. Buna rağmen Abdülhamid, Zeki Paşa'yı bu işle görevlendirdi. Kendisine Erzincan'ı merkez seçen Müşir Zeki Paşa, 1891 ilkbaharında faaliyete geçti. İlk iş olarak Mirlivâ Mahmûd Paşa'yı Van, Malazgirt, Hınıs taraflarına gönderip aşiretlerden Hamidiye Alaylarının kurulumunu başlattı. Bu faaliyet beş yıl sürdü. 1896'da Erzincan, Dersim, Erzurum, Diyarbakır, Van, Malazgirt, Urfa ve doğuda daha birçok yerde Hamidiye Süvari Alayı meydana getirildi. Bu dönemde sadece Erzurum vilayeti dâhilinde sekiz alay kuruldu.

II. Abdülhamid'in emri ile alaylar, İbrahim ve Kerim paşalar tarafından kurulmaya, altyapıları oluşturulmaya başlandı. Böylece Türk tarihinde ilk gayrinizami harp usullerini uygulayanlar İbrahim ve Kerim paşalar olmuşlardır.^[11] Daha sonra resmî statüde yapılan ilk düzenleme, 1891 yılında olmuştur. 1896 ve 1910 yılında da bu yasa düzenlemelerden geçmiştir. İlk başta alay sayısı elli civarında iken zaman içinde alay sayısı artarak 1908 yılında 65 olmuştur. Teşkilat büyük ölçüde Vilayet-i Sitte'nin Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır ve Erzurum vilayetlerinde görülür. Sivas vilayetinde ise bir alay kurulmuştur. Kurulan alaylardan sadece dört tanesi 5. Ordu, diğerleri ise 4. Ordu mıntıkasındadır. Ancak Anadolu dışında Trablusgarp'ta da bu teşkilatın kurulduğu görülmektedir. İsim olarak ise ilk kez 1880 yılında biraz farklı olmakla beraber Yemen'de görülür. II. Abdülhamid'in tahttan indirilmesinden sonra teşkilatın mahiyeti ve adı değişmiştir. Hamidiye ismi 1910 yılında İttihat ve Terakki Partisi tarafından 1910 yılında son yapılan düzenleme ile Aşiret Hafif Süvari Alayları Nizannamesi ile ortadan kaldırılmıştır. Bu alayların ismi Aşiret Süvari Alayları olarak değiştirilmiştir.

Kaynakları ve altyapısı

Hamidiye Alayları'ndan bir süvari bölüğü

Hamidiye Alayları ile ilgili kanunun 19. maddesinde alayların yapısı ve kimliği hakkında şu bilgilere yer verilmiştir:

1891'de ilk olarak çıkarılan elli üç maddelik nizamnamede Hamidiye Süvari Alaylarının nasıl kurulacağı ve özelliklerinin nasıl olacağı açıklanmıştır. Buna göre bu alayların isimleri "Hamidiye Süvari Alayları"dır. Bu alaylar; dört bölükten az, altı bölükten fazla olmayacaktır. Her bölük; dört takımdan, her takım da otuz iki neferden az, kırk sekiz neferden fazla olmayacaktır. Her alay en az 512, en fazla 1.152 kişiden meydana gelecektir. Her dört alay, bir liva sayılacaktır. Büyük aşiretlere bir veya birden fazla alay, küçük aşiretlere ise birkaç bölük kurma hakkı verilecektir. Ancak alay kurulması ve eğitim maksadıyla aşiretlerin birleştirilmesi önlenecek, merkezî otoritenin veya ordu kumandanlarının emri ile sadece savaş zamanında birleştirilecekti. Her alaydan iki çavuş Ordu-i Hümayun merkezine gönderilip mektep alayında eğitime tabi tutulacaktı. Ayrıca her alaydan bir çocuk seçilerek İstanbul'a gönderilecek, orada süvari mektebinde tahsil gördükten sonra mülazımlık (teğmen) rütbesiyle memleketine ve alayına dönecekti.

"Asakir-i Hamidiye Süvari Alayları Kürt ve Arab aşairinden mürettep olduğundan bu akvama mensup olanlardan her birinin mensup olduğu kabail ve eşairin iktiza edegeldikleri şekil ve kıyafette bulunması münasip ve muvafık olacağından şimdilik üç nümune intihab olunmak ... şarttır. Üzerlerindeki ahali-yi saireden fark olunacak surette alayın isim ve numarası yazılı bir alamet-i farika bulunacaktır."^[12]

Alayların subayları ise İstanbul'da askerî eğitim görmüş aşiret çocuklarından oluşacaktı. Bu ihtiyacı karşılamak için İstanbul'da Aşiret Mektebi adıyla askerî okullar kuruldu. Bu subaylar gösterdikleri başarılar ile üst mertebelere çıkabileceklerdi.

Ruslara yönelik olarak Şafii Kürtlerden oluşturulan Hamidiye Alayları amacına uygun faaliyette bulunmaz. Hamidiye Alayları daha çok eşkıyalık yapar. Ermeni ve Alevi köylerine baskınlar düzenleyip çapulculuk yaparlar 23 Temmuz 1908'de İkinci Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra Eylül 1908 ayında Kürt Hamidiye Alaylarının silahlarını ellerinden almak isteyen İttihatçılar bunu başaramazlar.

Şafii Kürtlerin ağa ve aşiret reislerinin çocuklarının eğitildiği İstanbul’daki “Aşiret Mektebi”nde ve Hamidiye Alaylarında ise Kürt milliyetçiliği filizlenmiş ve örgütlenmeye başlamıştır. Bu durum Doğu Anadolu’da Alevi-Şafii çatışmasını beraberinde getirir. Sonuçta Okul Müdürü Kolağası Kâmil Bey, “Bunlar aşiret değil haşerat!” der.

40. Alay Sivas'ta olup, Mihrali Bey tarafından Kars'tan Sivas'a yerleşen Karapapak (Terekeme) Türklerinden teşkil edilmiştir. 1892 yılında kurulmuştur. Diğer alaylar, civariyet itibarıyla birbirine yakın olmasına karşılık 40. Alay onlardan ayrı, bağımsız ve müstakil görülmektedir. Bu yüzden diğer alaylar livalar şeklinde örgütlenmişken 40. Alay diğerlerinden uzak olduğu için herhangi bir livaya bağlanmamış, doğrudan doğruya Sivas Vilayeti'ne bağlı olarak kalmıştır. Bu alayın en önemli özelliklerinden birisi, mensuplarının çoğunun Mihrali Bey ile birlikte 1877-1878 Rus savaşında Kafkas cephesindeki savaşlarda görev yapan kahramanlardan meydana gelmiş olmasıdır. Diğer yandan 40. Alay, tarihe komutanı Mihrali Bey ile birlikte 1905 yılında Yemen'e gitmesi ile geçmiştir. Mihrali Bey başta olmak üzere alayın büyük kısmı Yemen'den gelememiştir.

Sultan Abdülhamid'in tahttan indirilmesinden sonra iktidara geçen İttihat ve Terakki Fırkası, Hamidiye Alaylarının teşkilatını lağvetti. Aşiret hafif süvari alayları adıyla yeniden düzenlendi ve sayıları da azaltılarak yirmi dörde indirildi. Doğuda meydana gelen Ermeni isyanlarında önemli faydası görülen bu alaylar, Balkan Savaşı'nda yerinden oynatılmadı.

1913 yılında, alaylar yeni bir teşkilatlanma içerisine sokularak İhtiyat Süvari Alayları adı altında, iki fırka hâlinde, merkezi Erzurum olan Dokuzuncu Kolordu'ya bağlandılar. I. Dünya Savaşı'nda doğuda dinç ve zinde olarak Ruslara karşı çarpışan bu alaylar, Rus birliklerini geri çekilmeye zorladılar. Ermenilerin tehcir edilmesinde etkin oldular.

Sıra	Aşiret	Yeri	Süvari	Piyade	Toplam
1	Sipkan	Tutak	400	250	650
2	Sipkan	Hosuna	400	175	575
3	Sipkan	Cemal Verdi	400	225	625
4	Zilan	Toprakkale	250	360	610
5	Zilan	Karakilise	450	250	700
6	Karapapaklar ve Kürtler	Eleşkirt ve Karakilise	400	150	650
7	Karapapaklar ve Kürtler	Tulak - Kalakilise	300	200	500
8	Keşvan	Hasankale	200	175	475
9	Şapikan ve Badayan	Kızıldiz	250	325	575
10	Taşkesen, Diyadin	Kasatkanlı	198	350	548
11	Mikaili	Karakilise, Diyadin	175	325	500
12	Hamdiki, Başımi, Hal Hesini	Karakilise, Diyadin	225	350	525
13	Haydaran	Bergiri Muradiye	200	318	518
14	Haydaran	Bergiri Muradiye	175	350	525
15	Şevli	Van, Timar	200	350	550
16	Kalıkan, Livi	Erciş	255	270	525
17	Mukuri	Saray	215	315	530
18	Takarı	Zermaniz, Saray	300	380	680
19	Millî, Şemsiki	Saray	225	425	650
20	Şkeftka	Eblak	327	213	540
21	Adaman, Zilan, Hecidıran	Erciş	250	275	525
22	Haydaran	Erciş	175	350	525
23	Haydaran	Adilcevaz	200	350	550
24	Heydaran	Erciş	175	350	525
25	Marhoran	Adilcevaz	250	300	550
26	Hasenan	Hınıs (Kumdeban)	335	205	540
27	Hasenan	Malazgirt	340	200	540
28	Hasenan	Malazgirt (Diknuk, Dinbut)	304	230	534
29	Hasenan	Moranköyü	310	230	540
30	Hasenan	Bullanık	308	232	540
31	Cibran	Gümgüm	308	232	540
32	Cibran	Hınıs	310	235	545
33	Cibran	Varto	315	330	545
34	Zirkan	Tekman	300	250	550
35	Zirkan	Söylemez	375	500	875
36	Cibran	Kiği	285	265	550
37	Celali	Bayezit (Örtülü kışlağı)	305	370	540
38	Celali	Bayezit (Şeyhlu kışlağı)	300	240	540
39	Takori	Mahmudiye (Saray)	305	301	606
40	Kafkasya muhacirleri	Sivas	275	500	775
41	Millî	Mardin	275	265	540
42	Millî	Siverek	255	375	630
43	Millî	Siverek	303	247	550
44	Karakeçili	Siverek	305	225	530
45	Kikan	Res ül Eyn, Mardin	350	270	620
46	Tay (Arap)	Nusaybin	445	185	630
47	Karakeçili	Siverek	310	230	540
48	Miran	Cezire	335	205	540
49	Miran	Cezire	308	232	540
50	Ertoşi	Başkale,Norduz	375	300	625
51	Kays	Urfa	450	200	650
52	Kays	Harran	400	150	550
53	Berazı	Urfa	250	300	550
54	Berazı	Urfa	300	300	600
55	Berazı	Urfa	275	300	575
56	Gevdan	Hakkâri	200	300	500
57	Şadili	Hasankale	300	250	550
58	Adaman	Erciş	200	350	550
59	Pinyan	Hakkâri	150	400	550
60	Şidan	Hakkâri	350	300	650
61	Kasıkan	Söylemez	250	300	550
62	Kiki	Harran	250	350	600
63	Millî	Viranşehir	550	250	800
64	Millî	Viranşehir	600	225	825
65	Belideyi	Erciş, Patnos, Malazgirt	250	200	450
*	TOPLAM	*	19306	18410	37581

Ayrıca bakınız

• Ertoşi
• Hamidiye katliamları

Kaynakça

• Avyarov, Osmanlı - Rus ve İran Savaşlar'ında Kürtler 1801 - 1900, SİPAN, Ankara, 1995, ISBN 975-59829-1-0.

1. Eppel, Michael. A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism, page 81 (İngilizce). University of Texas Press. ISBN 9781477311073.
2. Eppel, Michael (13 Eylül 2016). A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism (İngilizce). University of Texas Press. ISBN 9781477311073.
3. Palmer, Alan, Verfall und Untergang des Osmanischen Reiches, Heyne, München 1994 (engl. Original: London 1992), pp. 249, 258, 389. 3-453-11768-9.
4. Palmer, Alan, Verfall und Untergang des Osmanischen Reiches, Heyne, München 1994 (engl. Original: London 1992), pp. 1-448, ISBN 3-453-11768-9, S. 249, 258 und 389
5. Van Bruinessen, Martin. Agha, Shaikh and State - The Social and Political Structures of Kurdistan 9 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. London: Zed Books, 1992, p. 185. Van Bruinessen mentions the "occasional" recruiting of a Turkish tribe (the Qarapapakh)
6. Shaw, Stanford J. & Ezel Kural Shaw, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, in: Shaw, Stanford Jay, History of the Ottomoman Empire and Modern Turkey, 2, pp. I-XXV + 1-518, Cambridge University Press, Cambridge et al. 1977, ISBN 0-521-21449-1 + ISBN 0-521-29166-6, S. 246
7. Öhrig, Bruno, Meinungen und Materialien zur Geschichte der Karakeçili Anatoliens, in: Matthias S. Laubscher (Ed.), Münchener Ethnologische Abhandlungen, 20, Akademischer Verlag, München 1998 (Edition Anacon), zugleich Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophie an der Ludwig-Maximilians-Universität zu München, München 1996, 1-355 + 2 S., ISBN 3-932965-10-8, S. 36, u. a. mit Verweis auf Ş. Beysanoğlu, Ziya Gökalp´in İlk Yazı Hayatı - 1894-1909, Istanbul 1956, S. 164-168
8. M.S. Lazarev, Kürdistan ve Kürt Sorunu sy. 151
9. Nihat Gültepe, Hayat Tarih Mecmuası, Temmuz 1976 sy. 48
10. Türkiye'de İstihbaratçılık ve Mit, Erdal Şimşek, sy 56
11. Türkiye'de İstihbaratçılık ve Mit, Erdal Şimşek, sy 57
12. Türkiye'de İstihbaratçılık ve Mit, Erdal Şimşek, sy 59