Foça

Başlığın diğer anlamları için Foça (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Foça, İzmir il merkezinin yaklaşık 69 km kuzeybatısındaki İzmir'in bir ilçesidir. İlçenin ayrıca Foça merkezden 20 km uzaklıkta, Yenifoça adında bir mahallesi vardır. Bu nedenle Foça'nın kendisine yerel olarak günlük dilde "Eski Foça" denilir. Foça, Phocaea (Yunanca: Φώκαια) antik kentinin bulunduğu yere kurulmuştur.

Eski Foça'nın girişindeki yazı

Foça
İlçe
İzmir'deki yeri
İlçe sınırları haritası
Ülke	Türkiye
İl	İzmir
Coğrafi bölge	Ege Bölgesi
İdare
• Kaymakam	Mehmet Türköz[1]
• Belediye başkanı	Saniye Bora Fıçı (CHP)
Yüzölçümü
• Toplam	251 km²
Rakım	10 m
Nüfus  (2018, 2019)
• Toplam	33.131, 32,264
• Kır	-
• Şehir	33.227
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu	35680
İl alan kodu	0232
İl plaka kodu	35
Resmî site Foça Kaymakamlığı

Foça'nın doğusunda Aliağa, güneyinde Menemen ilçeleri, batısında ve kuzeyinde Ege Denizi vardır. Kent Antik Çağda İyon yerleşimi olarak ortaya çıktığında denizde yaşayan foklardan dolayı Phokaia adını aldığı düşünülmektedir, fakat Luviceden geldiği de dahil olmak üzere farklı teoriler mevcuttur^[2].

Foça'daki tarihi evler

Foça'da 18. yüzyıla ait eski bir rüzgar değirmeni

Foça körfezinde gün batımı

Türk Donanması, iki özel harekat biriminin, Su Altı Savunma (SAS) ve Su Altı Taarruz (SAT) ana üssünü Foça'da sürdürmektedir.

Tarih

Elektron Sikke

Foça'da reha midilli no:56’daki bir Rum evinin kapı üstü. ΔΕΚΕΜ ΒΡΙΟΥ 5 1866 yazısı 5 Aralık (Δεκέμβριος) 1866 tarihini belirtir.

Foça Adaları'nda yaşayan foklardan adını alan Phokaia (Yunanca: Φώκαια, Phokaia), Aiollar tarafından MÖ 11. yüzyılda kuruldu. O zamanlarda en önemli İyonya'nın yerleşim yerlerinden biri olan Phokaia'da İyon yerleşimi MÖ 9. yüzyıl da başlamıştır. Tarihte usta denizci olarak bilinen Phokaialılar, ayrıca mühendislikteki gelişmişlikleri ve başarıları ile Ege, Akdeniz ve Karadeniz'de birçok sayıda koloni kurmuşlardır. Foçalıların tarihte bilinen kurmuş olduğu önemli kolonilerden bazıları: Karadeniz'deki Amisos (şimdiki Samsun); Çanakkale Boğazı'ndaki Lampsakos (günümüzde Lapseki); Midilli Adası'nda Methymna (günümüzde Molyvoz); ve Avrupa'daki Elea -günümüzde Velia- (İtalya); Alalia (Korsika); Massalia -günümüzde Marsilya- (Fransa) bunlardan bazılarıdır.

Denizfeneri kulesi, 1897

Phokaialılar İyonya'da doğal altın-gümüş alaşımını kullanarak "elektron" sikkeyi tarihte ilk defa bastıranlardan biri olarak bilinir. Elbette bu medeni ilerleme o zamanın birçok uygarlıklarını da etkilemiş ve onları Anadolu'ya çekmiştir.

Phokaia'nın şap madenleri daha önce Bizanslılar tarafından 1267'de Phocaea Lordluğu'nu kuran Cenevizli kardeşler Benedetto ve Manuele Zaccaria'ya verildi.^[3]

Cenevizler, 1275 yılında Bizanslılardan aldıkları kira nedeniyle Osmanlı döneminde bile şehri kontrol ettiler. Phokaia, 1275'te Bizans imparatoru'ndan tımar olarak Cenevizliler tarafından alındı ve esasen bölgenin zengin şap rezervleri nedeniyle Orta Çağ sırasında aktif bir limandı.

1346'da Foça limanı ve hemen yakınındaki Sakız Adası, Cenevizlilere ait bir maona tarafından yönetilmekteydi. Maona, kısa sürede Sakız'da yerleşimci olan Giustiniani ailesine satılmıştı.^[4] Cenevizliler günümüzdeki Yenifoça'yı ilk kuranlardandır.

Bizans'ın çeyiz yoluyla Cenevizlilere verdiği bir diğer önemli imtiyaz, 1355'te Francesco I Gattilusio ile Bizans imparatoru V. İoannis ‘un kızkardeşi Maria Palaiologina arasındaki evlilik sonucunda Gattilusio ailesi'ne verilen yakındaki Lesbos adasıydı. Gattilusio ailesinin mülkleri sonunda diğerlerinin yanı sıra Imbros, Samothrace, Lemnos ve Thasos adalarını ve Aenos şehrini (Türkiye'deki modern Enez) içerecek şekilde büyüdü.^[5] Bu konumdan, tekstil üretiminde yararlı olan ve Cenevizliler tarafından kontrol edilen ve karlı ticareti olan şap madenciliği ve pazarlamasıyla yoğun şekilde ilgilendiler.^[6]

Ardından Foça, 11. yüzyılda Çaka Bey tarafından alınarak Çaka Bey'in yönetimine, daha sonra ise Saruhanoğulları Beyliği yönetimine geçti.

1455'te ise Osmanlı Padişahı II. Mehmed, İstanbul'un fethin sonra Foça'yı alarak Osmanlı topraklarına kattı.

Bu gibi medeniyetlere ve topluluklara merkez oluşturduğundan Foça önemli bir arkeolojik merkez haline geldi. 1953 yılında başlayıp ve günümüze kadar aralıksız devam eden kazılarda Helenistik dönemden kalma tiyatro, Athena Tapınağı ve Kutsal Alanı, Liman Kutsal Alanı (Kibele'ye ait olduğu düşünülmekte) ile Pers Anıt Mezarı (Foça'nın 7 km doğusundaki "Taş Ev" olarak bilinen) ortaya çıkarıldı. Pers Anıtı bölgeyi MÖ 492 yılında istila eden Ahamenid-Pers Ordusu komutanları için bir anıt olarak yapılmış daha sonra mezar, ağıl, gözetleme noktası, mola yeri gibi amaçlar için kullanılmıştır. Anıt; Anadolu'da bulunan ender Pers yapılarındandır. Şeytan Hamamı; Can Dede Tepesi’nin eteğinde yer alan Antik Çağ’da kayalar oyularak yapılmış bir aile mezarıdır. Mezar uzun bir yol ve iki mezar odasından oluşmuştur. Yapılan kazılar sırasında bulunan seramik İÖ 4. yüzyıla ait olduğunu ortaya koymuştur.

Coğrafya

Foça yakınlarındaki sahil şeridi

İzmir ilinin kuzeyinde yer alan Foça'nın doğusunda Aliağa, güneyinde Menemen ilçeleri, batısında ve kuzeyinde Ege Denizi vardır.

İlçenin yüzölçümü 251 km²'dir.^[7] Foça Adaları ilçeye bağlıdır.

Foça manzarası

Foça, Türk Riviera'sı olarak bilinen Mersin, Antalya'dan başlayıp İzmir'e kadar uzanan bölgenin içindedir. Bu yüzden turistler için mavi tur ve diğer gezilerin durağıdır. Foça'nın denizi çok berrak ve temizdir ve halka açık plajı vardır. Foça pek çok dalış noktası ile İzmir ilindeki gözde dalış sporu duraklarındandır.

İzmir'de doğal kalmış ilçelerdendir.

Foça'da yılın büyük bölümünde poyraz estiğinden temiz bir havası vardır.

Eski Foça, Büyükdeniz adlı büyük bir koy ve bu büyük koyda Orta Çağ kalesinin de bulunduğu Küçükdeniz adlı daha küçük bir koy olmak üzere iki koy boyunca uzanır.

Flora ve faunanın değeri ve özellikle Foça ile Yenifoça arasındaki küçük koy ve koyların güzelliği nedeniyle ilçenin birçok bölgesi sıkı çevre koruması altındadır. Bu nedenle ilçeyi tanımanın mantıklı bir yolu, ilçe merkezinden düzenli olarak düzenlenen tekne turları olacaktır. Koruma önlemleri nedeniyle ilçenin birçok yerinde yeni inşaatlara izin verilmemekte ve Foça, esas olarak eski evlerden oluşan kendine has özelliğini korumaya çalışmaktadır.

Deniz ulaşımı

Ağustos 2015'ten beri ilçeye yaz sezonunda İZDENİZ vapurları sefer düzenlemektedir.^[8]

Foça'da 280 tekne kapasiteli marina inşaat projesinin ihalesi yakın zamanda başlamış olup, tamamlanmasının ardından ilçenin daha aktif uluslararası turizme açılması beklenmektedir.

Fauna

Foça, sayıları giderek azalan Akdeniz fokunun yaşam alanlarından biridir. Akdeniz fokları kentte her yıl yaz aylarında düzenlenen festivallerin de önemli bir sembolüdür.

Foça'da soylarını tükenmekten korumak amacıyla devletin ve üniversitelerin araştırma merkezleri mevcuttur. Avlanılması kesinlikle yasak olan fokun balıkçılar tarafından da çok defa korunduğu bilinmektedir.

Foça, nesli tehlikede deniz memelisi türü Akdeniz foku'nun korunması için Türkiye'de kurulmuş üç deniz koruma alanından biridir.^[9]

Nüfus

1893 yılında nüfusun çoğunluğunu Osmanlı tebaası dışındaki yabancılar oluşturmaktaydı.

Yıl	Toplam	Şehir	Kır
1927[10]	8.901	3.827	5.074
1935[11]	8.648	2.752	5.896
1940[12]	10.125	3.728	6.397
1945[13]	10.278	3.484	6.794
1950[14]	9.069	1.738	7.331
1955[15]	10.059	1.711	8.348
1960[16]	9.973	1.762	8.211
1965[17]	11.793	2.953	8.840
1970[18]	11.784	3.323	8.461
1975[19]	13.185	4.829	8.356
1980[20]	16.505	6.576	9.929
1985[21]	19.197	9.035	10.162
1990[22]	25.222	12.057	13.165
2000[23]	36.107	14.604	21.503
2007[24]	30.549	13.257	17.292
2008[25]	29.018	25.581	3.437
2009[26]	30.779	27.074	3.705
2010[27]	44.500	40.592	3.908
2011[28]	32.476	28.629	3.847
2012[29]	32.141	27.987	4.154
2013[30]	32.534	32.534	veri yok
2014[31]	30.002	30.002	veri yok
2015[32]	28.647	28.647	veri yok
2016[32]	28.591	28.591	veri yok
2017[32]	31.061	31.061	veri yok
2018[32]	33.131	33.131	veri yok
2019[32]	32.264	32.264	veri yok
2020[32]	33.227	33.227	veri yok
2021[32]	33.611	33.611	veri yok
2022[32]	34.946	34.946	veri yok

Not: 2008 yılında bazı belde ve köyler mahalle statüsüne geçtiğinden şehir nüfusu artıp kır nüfusu azalmıştır. 2013 yılında ise Büyükşehir yasası nedeniyle köylerin tamamı mahalle statüsüne geçtiğinden kır nüfusu tabloda yer almamıştır.

Kültür

Foça Merkez

Foça'da çok uzun zamandan beridir yapılan festivaller son yıllarda ayrı bir boyut alarak uluslararası düzeye taşınmıştır. 2004 yılından günümüze kadar yapılan festivaller artık Uluslararası Foça Festivali olarak bilinir. Genelde üç gün devam eden festivaller birçok ünlüyü ve ziyaretçileri Foça'ya getirmektedir.

Foça çeşitli dönemlerden pek çok tarihi ve turistik gezi yerlerine sahiptir. Taş evleri mevcuttur. Sadece yaz değil kışında gelen turist sayısı da fazladır.

Osmanlı döneminden kalma 1455 tarihli Fatih Sultan Mehmet'in yaptırdığı ve Kanuni Sultan Süleyman'ın tekrar inşa ettirdiği Fatih Camii ve Foça Kayalar Camii bunlar arasındadır.

Homeros'un bahsettiği Siren Kayalıkları Foça'da yer almaktadır. Ona göre oradan gecen denizciler için bu kayalıklar birçok rivayetlere konu olmuştur çünkü Foça kıyıları irili ufaklı birçok adanın serpilmiş görüntüsüne sahiptir.

Yönetim

Yerel Seçimler

Seçim	Belediye Başkanı	Parti		Oy Oranı
1963	Selçuk Dirim		Cumhuriyet Halk Partisi	%40,36
1968	Mustafa Konuk		Adalet Partisi	%80,03
1973	Mehmet Reha Midilli		Cumhuriyet Halk Partisi	%50,48
1977				%62,93
1984	Serdar Mersin		Anavatan Partisi	%32,24
1989	Ahmet Nihat Dirim		Sosyaldemokrat Halkçı Parti	%53,70
1994				%41,80
1999	Ali İlçan		Cumhuriyet Halk Partisi	%29,56
2004	Gökhan Demirağ			%44,13
2009				%60,09
2014				%42,04
2019	Fatih Gürbüz			%56,22
2024	Saniye Bora Fıçı			%49,60

Eğitim

Foça'da devletin ve hayırsever vatandaşların katkıları ile kurulan 4 tane ilköğretim okulu, Anadolu Lisesi, Lise, Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liseleri ile okuma - yazma oranı %95'in üzerindedir.

Sağlık

Foça'da ilçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmakta olup kış aylarında belli branşlarda haftanın belli günlerinde uzman hekim gelmekte, nüfusun çok arttığı yaz döneminde ise 8-10 adet branştan hekim bulunmaktadır. Hastanenin acil servisi 24 saat hizmet vermekte ve gerektiğinde ağır hastalık geçirenler İzmir merkezdeki hastanelere ambulans ile sevk edilmektedirler. Ayrıca Yenifoça, Gerenköy, Ilıpınar ve Bağarası'nda aile sağlığı merkezleri ve yine Yenifoça'da 112 acil istasyonu ile Menemen Devlet Hastanesi'nin semt polikliniği bulunmaktadır.

Turistik yerleri

Günümüz Foça'sı yabancı kitlesel turizmden korunmuştur ve onun yerine İzmir sakinleri için popüler bir hafta sonu ve tatil yeridir. Bunun temel nedeni, Türk Donanması'nın bölgede konuşlanmış olmasıdır. Yeni limana doğrudan bitişik koy, böylece şehrin kıyı boyunca genişlemesini büyük ölçüde engeller.

Foça'nın kendisinde son yirmi yılda tatil evleri, bazı misafir evleri ve iki otel inşa edilmiş olmasına rağmen asıl hava korunmuştur.

Pitoresk limanda birbiri ardına balık restoranları vardır. Burası, büyük şehrin koşuşturmacasından kaçmak isteyen İzmir yerlilerinin hafta sonları buluştuğu yerdir. Tipik izleyici kitlesi üst Türk orta sınıfından oluşur. Öğretmenler, sanatçılar, müzisyenler, mühendisler burada buluşur.

Daha uzun tatil yapanlar, yaklaşık 20 km kuzeyde, manzara açısından o kadar muhteşem olmayan ancak yerli ve yabancı turistler için yeterli sayıda otel ve tatil köyü sunan Yenifoça'yı tercih eder.

Foça, Homeros'un Odysseia'da zaten tanımladığı Siren kayalıklarıyla (adalarıyla) da tanınır. Ancak bugün, Akdeniz'deki son keşiş foku bazılarına ev sahipliği yapmalarıyla daha iyi bilinir. Bu nedenle Siren Adaları ancak uzaktan izlenebilir. Buralar ıssızdır ve yerel halk tarafından, adaların doğal su kaynakları olmadığı için çok çorak bitki örtüsü ve sabah çiyiyle sıvı olarak beslenebilen az sayıda keçiyi serbest bırakmak için kullanılır.

Literatür

• Ayşem Kiliç-Ünlü: Heritage, Economy and Development of Historic Towns after the “Tourism Explosion”: Foça in Western Turkey. In: Elena Korka (Hrsg.): The Protection of Archaeological Heritage in Times of Economic Crisis. Cambridge Scholars Publishing, 2015, ISBN 978-1-4438-7411-3, S. 330-354.
• Şablon:PECS
• George Ewart Bean: Kleinasien, Band 1: Die ägäische Türkei von Pergamon bis Didyma. 5. Auflage. Kohlhammer, Stuttgart u. a. 1987, ISBN 3-17-009678-8, S. 117-125.
• Ernst Langlotz: Die kulturelle und künstlerische Hellenisierung der Küsten des Mittelmeers durch die Stadt Phokaia (= Arbeitsgemeinschaft für Forschung des Landes Nordrhein-Westfalen. Geisteswissenschaften. H. 130, ISSN 0570-5649). Westdeutscher Verlag, Köln u. a. 1966.
• Vera Hell: Istanbul, Ankara und die antiken Stätten an der Westküste der Türkei. Hopfer, Tübingen 1959,  Bu makale şu anda kamu malı bir yayından metin içerir: Dictionary of National Biography. Londra: Smith, Elder & Co. 1885–1900.
• Michael Neumann-Adrian, Christoph K. Neumann: Türkei, Westküste. Gräfe und Unzer, München 1997, ISBN 3-7742-0345-8.
• Ömer Özyiğit: Phokaia I: Phokaia kazıları tarihi ile Foça yarımadasını çeviren kent duvarları ve restorasyonu (Phokaia Kazı ve Araştırmaları). Ege Yayınları, Istanbul 2017, ISBN 978-605-9680-44-8
• Zeki Arikan: Phokaia II: Tarihsel Süreç İçinde Foça. Şap Ticaretinden Tuz Ticaretine. 9. yüzyıldan 19. yüzyılın sonuna kadar (Phokaia Kazı ve Araştırmaları). Ege Yayınları, Istanbul 2017, ISBN 978-605-4701-82-7
• Ahmet Vasfi Pekin: Foça Tarihi. Ege Yayınları, İstanbul 2015, ISBN 978-605-9680-41-7
• Ömer Özyiğit: Phokaia III: Arkaik Dönem Athena Tapınağı (Phokaia Kazı ve Araştırmaları). Ege Yayınları, Istanbul 2020, ISBN 978-605-7673-38-1

• 
  Eski Foça, eski şehir üzerinden Siren Adaları'na bakış
• 
  Foça Manzarası
• 
  Foça Limanı
• 
  Foça çarşısı