Evlilik, hemen hemen tüm kültürlerde evrensel olarak yer edinmiş, evli çift ile sahip olabilecekleri çocuklar arasında haklar ve yükümlülükler içeren; ve yasalar, kurallar, gelenekler, inançlar ve tutumlarla düzenlenen, yasal ve sosyal olarak onaylanmış cinsel ve ekonomik bir birliktelik olarak tanımlanır.[1][2]
 | Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Ağustos 2020) |
Tarihçe
10. yüzyıla kadar Roma'da evlenme işlerinde yasama ve yargılama yetkileri devlete aitti. Bununla birlikte, Hristiyan Kilisesi, kuruluşundan itibaren, kendi mensuplarının evlenmelerinde uyulması gerekli bazı özel emirler ve yasaklar getirmişti; bunlara karşı gelen dini cezalara çarptırılır, en önemlisi de aforoz edilirdi. Batı Roma İmparatorluğu'nun yıkılışından sonra siyasi otoritesinin ortadan kalkması, Kilise'nin bu yasama ve yargılama yetkilerini yavaş yavaş benimsemesine yol açtı. 10. yüzyıldan itibaren birçok Avrupa krallığı Şarlman'ı örnek alarak kilise-devlet ikilisinin yan yana simbiyoz gelişmesini tercih etmiş ve kayıtları zaten her yerde bulunan ve zaten eğitimli kilise rahipleri tutmuştur. Kilisenin özellikle akraba evliliğine aşırı dini kısıtlamalar koyması sebebiyle bölünerek miras kalan küçük tarlaların genellikle kiliseye hibe edilmesi, kilisenin aşırı zenginleşmesine sebep olmuş, bu da devleti rahatsız etmeye başlamıştı. Kilise reformu ertesi yeniden güçlenen krallıklar, mülk işinde olduğu gibi evlenme konusunda da kilisenin yetkilerini kısıtladı. Bu süreç Batı'da 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar sürdü. Günümüzde de din ve devlet işlerinin genelde birbirinden ayrılması ile evlenme töreninin hala kilisede yapılması revaçta olsa bile, akitlerinin belediyelere bırakılmasıyla son buldu.
Evlenmenin hukuki ve dini esasları zamanla çok değişmiştir: kan akrabalığıyla ilgili yasaklar her yerde geçerli olmadığı gibi bazı halkların egzogamik (aile veya kabile dışından evlenme) kanunları son derece karmaşıktır; bir kural haline gelen tek kişiyle evliliğin, çok kişiyle evliliği ortadan kaldırması uzun sürdü. Bazı toplumlarda nişanlı, karısını, ailesinden başlık parası ile ister, bazı yerlerde ise kocaya bir hediye veya drahoma verilir. Nişanlı, damat olarak kabulünden önce müstakbel kayınbaba ve kayınvalidesinin evinde bir süre hizmet etmek zorunda kalabilir.
Türleri
1980 basımı Ethnographic Atlas kitabının listelediği 1,231 toplumdan, 186'sının tek eşli, 453'ünün nadiren polijinik, 588'inin sıkça polijinik ve 4'ünün poliandrik toplumlar olduğunu ortaya koymuştur.[3] Poliandri sadece Himalayalarda bulunan dağ toplumlarında gözlemlenmiştir.
Tek eşlilik
Monogami olarak da bilinen tek eşlilik, bir kişinin hayatı boyunca ya da belirli bir zaman süresince tek bir eşe sahip olması durumudur.
Antropolog Jack Goody'nin araştırmalarına göre monogami ve çeyiz hazırlama, pulluk ile tarım yapma ile yüksek oranda bağlantılıdır ve bu bağlantı İrlanda'dan Japonya'ya kadar Avrasya'daki pek çok toplumda gözlemlenir. Buna karşın çapa ile tarım yapan Sahra Altı Afrika toplumlarında başlık parası ve poligami yaygındır.[4] Ayrıca bir toplumun büyüklüğü, o toplumda insan ahlakının tanrılara atfedilmesi ve toplumdaki monogami yaygınlığı arasında da istatistiksel bağlantı bulunmaktadır[5]
Çok eşilik
Çok eşlilik veya poligami, bir kimsenin aynı esnada birden fazla kişiyle evli ya da birlikte olmasıdır.[6] Terim çok karılılık (polijini), çok kocalılık (poliandri) ve grup evliliği durumlarını kapsamaktadır.[7]
Polijini
Küresel insan genetik çeşitliliği üzerine yürütülmüş bir moleküler genetik çalışmaya göre, insanlar yerleşik hayata ve tarıma geçmeden önce çok karılı olarak yaşamaktaydı. Bu geçiş Avrasya'da 10.000 ile 5.000 yıl önce, Amerikalar ve Afrika'da ise daha sonra meydana gelmiştir.[8] Yukarıda belirtildiği üzere antropolog Jack Goody'nin araştırmaları, çapa ile tarım yapan Sahra Altı Afrika toplumlarında başlık parası ve poligaminin yaygın olduğunu ortaya koymuştur.[4] Daha sonraki karşılaştırmalı araştırmalar, bir toplumda pulluk kullanımının çok veya tek eşliliği belirleyen en önemli faktörü oluşturduğunu, savaşlarda yüksek erkek ölüm oranı (devletsiz toplumlarda) ve hastalıklar (devletli toplumlarda) da az miktarda etki gösterdiğini bulmuştur.[9]
Poliandri
Poliandri, nadir görülen bir evlilik yapısıdır. En sık görüldüğü Himalaya Dağları'nda poliandri arazi azlığı ile bağdaşlaştırılmıştır. Bu bölgede gözlemlenen evliliklerde bir ailede yer alan tüm erkek kardeşler bir kadın ile evlendirilmektedir. Bu sayede arazinin paylaştırılmasından kaçınılmaktadır.[10] Himalayalar dışında da poliandriye izin veren toplumlar keşfedilmiş, bu bölgelerde gelenek bir çocuğun birden fazla babaya sahip olabileceği inancı ile ilişkilendirilmiştir.[11]
Yasalar ve kurallar
Hemen hemen her toplum, iki kişinin evlenebilmesi için şartlar belirlemiştir. Evlilik kurumu için de aynı şekilde kurallar konulmuştur. Bu şartlar ve kurallar zaman içinde de değişikliklere uğrasalar da genel olarak cinsiyetleri, ait oldukları toplumsal gruplar, sağlık ve kısırlık durumu, akrabalık derecesi, ayrı/ortak mülkiyet, birbirlerini ve ortak çocuklarını temsil edebilme, onların sorumluluklarına ortaklık, soyadı, miras, sadakat (-sizlik), ayrılma, boşanma, nafaka, çocukların veya eşin söz konusu olduğu hukuki davalar veya toplumsal meselelerde karar verme veya şahitlik etme/etmeme yetkisi/hakkı gibi konuları içerir.
Örneğin günümüzde birçok ülkede hemcins bireyler eşcinsel evlilik yapabilir. Buna karşılık aynı bu ülkelerde belli bir süre önce, eşcinsellik çok ağır cezalara layık görülürdü. Bazı ülkelerde ise hâlen eşcinsellik yasaktır. Pek çok toplum, kişinin aynı anda birkaç eşle birden evlendiği çok eşliliğe izin vermemektedir. Yakın akrabalık sınırı Orta Çağ Hristiyanları için Latin hesabıyla 6 derece, alman hesabıyla 3 derece idi; Bugünlerde akrabalık sınırlamaları en azlara yakındır. Eskiden dinler veya etnik gruplar arası evlilikler yasak olabiliyordu. Toplumlar arasında evlilikle ilgili derin farklar bazı gurbetçilerin oralı bir eş yerine memleketten, belki hiç tanımadığı, ama kendi evlilik anlayışına uyan bir "mektuplu gelin" ile evlenmeyi seçmelerine bile sebep olabilmiştir.
Evlilik olağan olarak, ailenin çoğalmasının temelini oluşturur. Yani, evli çiftin çocuk yaparak onları yetiştirmeleri beklenir. Nitekim, insan topluluklarının çoğunda, evlenme vardır ve dünyaya çocuk getirilmesi, bunların korunması, eğitilmesi, düzgün bir hayat için donandırılması gibi uzun soluklu amaçları gerçekleştirmek için eşlerin bir araya gelmesi, bunun gereği olan sorumlulukları toplum gözetiminde üstlenmesi olarak kabul edilir. Bununla beraber, bazı evlenmelerin böyle bir amacı bulunmadığı da bir gerçektir, örneğin geç yaşta yapılan evlilikler, eşcinsel evlilikler veya ölüm halindeyken yapılan evlenmeler gibi.
Medeni hukuk ve tarihte evlenme akdinin amacı, müstakbel eşlerin birbirlerine yaptıkları karşılıklı taahhütlere ve toplumun koyduğu kuralların muhasebesi ve kontrolüne resmî bir nitelik kazandırmak ve bu işlemler için gerekli kayıttır. Bazı ülkelerde ispatlanmış uzun süre birliktelik özellikle ortak çocuk varsa birçok konuda evlilik akdi ile eşdeğerli sayılabilmektedir.
Kavramlar
Evliliğin çok temel ve evrensel bir toplumsal oluşum olması, her yönünün her dilde farkındalık ve dikkat konusu olmasını ve adlarının konulmasını getirmiştir. Aşağıdaki liste evlilik ve aile olmakla ilgili sözcük ve kavramlardan bazılarını içerir.
| Konu | Kavram | Kısa açıklama |
|---|---|---|
| Durumu | Bekâr | Henüz evlenmemiş olan |
| Evli | Evlenmiş olan | |
| Ayrılmış/Boşanmış | Evliliği sonlandırılmış olan | |
| Dul | Eşi ölmüş veya eşinden boşanmış kadın veya erkek | |
| Akrabalığı | Anne | Yumurtası döllenip cenin olan, mitokondrisi miras kalan |
| Baba | Anneyi dölleyen, Y-kromozomu miras kalan | |
| Ebeveyn | Hukuki anne veya baba | |
| Evlat | Annesi veya babası olunan | |
| Torun | Annesi veya babasının annesi veya babası olunan | |
| Taşıyıcı anne | Kendi genlerini taşımayan bebeği doğuran | |
| Süt Anne | Kendi genlerini taşımayan bebeği emziren | |
| Analık | Çocuğu annesiymiş gibi yetiştiren | |
| Öz | Anne ve babalarının ikisi de aynı olan kardeş, kendinden olan çocuk | |
| Üvey | Anne ve babalarının sadece biri aynı olan kardeş, eşin başka eşinden olan çocuk | |
| Kayın | Akrabalık ilişkisi evlilikle edinilmiş olanlar | |
| Kardeş | Anne, baba veya ikisi birden ortak olan | |
| Ağabey/Abi/Birader | Anne, baba veya ikisi birden ortak olan erkek | |
| Bacı/Abla | Anne, baba veya ikisi birden ortak olan kız | |
| Amca | Baba ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan erkek | |
| Dayı | Anne ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan erkek | |
| Hala | Baba ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan kadın | |
| Teyze | Anne ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan kadın | |
| Baldız | Eşi olan kadının kız kardeşi | |
| Enişte | kız kardeşin eşi olan erkek | |
| Görümce | Eşi olan erkeğin kız kardeşi | |
| Yenge | Erkek kardeşin eşi olan kadın | |
| Elti | Eşi olan erkeğin erkek kardeşinin eşi olan kadın | |
| Bacanak | Eşi olan kadının kız kardeşinin eşi olan erkek | |
| Kayın (birader) | Eşi olan kişinin erkek kardeşi | |
| Kaynata | Eşi olan kişinin babası | |
| Kaynana | Eşi olan kişinin annesi | |
| Damat | Kız evladın kocası | |
| Kuzen | Amca, dayı, teyze veya halanın evladı | |
| Gelin | Erkek evladın karısı | |
| Evlatlık | Aile dışından evlat edinilmiş çocuk | |
| Besleme | Aile dışından ev halkına dahil edilmiş çocuk | |
| Tipleri | Monogami: Tek eşlilik | Ömür boyu |
| Sıralı: Peş peşe tek (toplamda çok) eşlilik | ||
| Poligami: Çok eşlilik | Poliandri: Çok kocalılık | |
| Polijini: Çok karılılık (harem) | ||
| Grup evlilik: Grup içinde her kişinin bir öbürüyle, "resmi / imam nikahlı" ve/veya "nikahsız", “Çoklu sadakat”, "birincil eş - ikincil eş", “Yakınlık ağı”, "çok sevgililik/çoklu aşk" (poliamori), “sorumlu tek eşlilik-dışı ilişki” (responsible non-monogamy), eşcinsel olan veya olmayan ilişkiler, “Açık ilişki” (open relationship), “çapkınlık”, “tek gecelik ilişki” gibi kavramların o grubun durumuna uygun bir karması şeklinde oluşturduğu durum. | ||
| Eşcinsel | Kendi cinsinden biri ile evlilik | |
| Geçici | Belli bir süre evli kalmak amaçlı beraberlik | |
| Roller | Gelin | Evlenen (ve kocasının evine taşınan) kadın |
| Güveyi/Damat | Evlenen erkek | |
| İç Güveyisi | Evlenip karısının evine taşınan erkek | |
| Şahit | Evlilik akdini görüp onaylayan | |
| Sağdıç | Evlilik töreninde erkek tarafından rolü yörelere göre değişen erkek kişi | |
| Evreleri | Arkadaş/Takılma/Çıkma | Evlilik henüz söz konusu olmadan beraberlik |
| Söz /Sözlü | Evlenme ufukta | |
| Nişan /Nişanlı | Evlenmeye hazırlanırken | |
| Nikâh/Evli | Evlenme anlaşması ve sonrası | |
| Kına | . | |
| Düğün | . | |
| Balayı | . | |
| Gebelik | . | |
| Doğum | . | |
| Lohusa | Bebeğiyle doğum ertesi ilk günleri yaşayan anne | |
| Kırkı çıkmış | Bebeğiyle doğum ertesi 7 haftalık veya 40 günlük ilk özel dönemi bitirmiş olan anne | |
| Bebekli | . | |
| Çocuklu | . | |
| Ergen evlatlı | . | |
| Yetişkin evlatlı | . | |
| Kayınlık | Evlat everip kaynana, kaynata rolü üstlenenler | |
| Torun torba sahibi | Evini evlatları, onların eşleri ve çocukları ile paylaşanlar | |
| Boş yuva | Çocuklar kendi evlerine çıkınca yalnız kalan çift | |
| Dul | Eşinin ölümü dolayısıyla tek kalmış olan | |
| Kural dışı | Gayri meşru | Nikâhsız birliktelik, nikâhsız çocuk doğurma durumu |
| Çocuk evliliği | Genellikle sadece gelinin evlilikte yaşının çok küçük olması | |
| Kaçırma /alıkoyma | Zorla evliliğe, uzun birlikteliğe zorlama | |
| Beşik kertme | Evlilikleri doğumda kararlaştırılmış kız ve oğlan çocuk | |
| Hayat kadını | Para karşılığı birlikte olunan kadın | |
| Jigolo | Para karşılığı birlikte olunan erkek | |
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
