Dilâver Paşa Nizamnamesi

Dilâver Paşa Nizamnamesi tam adıyla Ereğli Kömür Maden-i Hümâyûnu İdaresinin Nizamnamesi, Dilaver Paşa tarafından hazırlanan ve 8 Mayıs 1867 tarihinde ilan edilen maden yönetmeliği. Bu çalışma ile Osmanlı İmparatorluğu'ndaki maden çalışanlarına yönelik düzenlemeler getirilmiştir. Yönetmelik 1867'den 1922'ye değin geçerliliğini korumuştur. Türk tarihinde maden ocaklarında çalışan işçilerin sağlığını koruma ve çalışma koşullarını düzenleme amacı taşıyan ilk hukuksal metin olarak değerlendirilmektedir. Bununla birlikte dönemine göre ilerici bir yönü olmakla beraber çalışma yükümlülüğünü de beraberinde getirmiştir. Nizamname'nin iki özgün el yazması günümüzde İstanbul Deniz Müzesi Kütüphanesi'nde yer almaktadır.^[1]

Hakkında

Osmanlı İmparatorluğu'nda maden işçilerine yönelik düzenlemeler genellikle şer'i hukuk kurallarına dayanmaktaydı. Bu sistem 1800'lerin ortalarına değin devam etti. Bu dönemlerde maden işçileri genellikle maden bölgelerinde yaşayan kasaba insanlarından oluşmuş ve "Madenciyan taifesi" olarak adlandırılmışlardır, meslek ise babadan erkek çocuğa devredilerek devam etmiştir. İşçi ücretleri ise farklı dönemlerde çıkarılan fermanlara belirlenmiştir. Abdülmecid döneminde Karedeniz Ereğlisi'nde kömür yataklarının bulunması üzerine bu bölgedeki bazı alanlar yayınlanan bir fermanla Hazine-i Hassa arazileri kapsamına alındı. İlerleyen dönemlerde ise bu alanlarda kurulan maden ocaklarının işletmesi Galata bankerlerin kurduğu bir gruba verildi. Yapılan anlaşmada çıkarılan kömür Osmanlı Donanması'nın ihtiyaçlarını karşılamak üzere Bahriye Nezâreti'ne bırakılacaktı.Kırım Savaşı çıkınca ocaktaki kömür çıkarma işi savaş süresince İngilizlere bırakıldı. Savaş bitiminden sonra ocak işletmesi Hazine-i Hassa'ya geçti. Bu dönemlerde kötü işletmecilik anlayışı yüzünden kömür üretiminde düşüş yaşandı. Buna paralel olarak da işçilerin sağlık ve çalışma koşulları üzerine olan şikayet sayısı da arttı. 1858 yılında ise Arazi Kanunnamesi ilan edilerek madenlerin mülkiyeti konusunda bazı yeni hükümlülükler getirildi. 1869 yılındaki Maadin Kanunu ile de madenlerde zorunlu çalışma yasaklandı.^[2]

Nizamname yenilikleri

Ereğli kömür havzasının yönetimi 1865 yılında Bahriye Nezareti'ne devredildi. Dilaver Paşa ise Bahriye Nezareti adına maden bölgesine atanan kişi oldu. Burada iki yıllık bir araştırmadan sonra kendi adını taşıyan Dilâver Paşa Nizamnamesi'ni yayımladı. Nizamname toplamda yedi bölümden ve yüz maddeden oluşmaktaydı. Nizamname ile ocakların yönetim biçimi belirlenmiş, işletme hakları yeninden ele alınmış ve çıkartılan kömürün alım-satımı belirli esaslara dayandırılmıştır. Nizamnamenin 21. maddesi ile bölgedeki 14 köy topluluğundan yaşları 13 ile 50 arasındaki sağlıklı erkeklerin, her yıl 6 ay süreyle maden ocaklarında çalışması yükümlülüğü getirildi. Nizamnamenin 29. Maddesiyle günlük çalışma süresi 10 saate indirildi, 30. Maddeyle işçilerin sağlık sorunlarına ve çözümlerine değinildi, 56. Maddeyle Müslüman maden işçilerine bayramlarda, Hristiyanlara ise Paskalya Günü'nde tatil yapma fırsatı verildi, 68. madde işçilerin yiyecek-içecek ve diğer gereksinimlerinin bedelince maden işletmesi tarafından karşılanacağı hükmüne bağlandı ve 82. Maddesiyle de işçilerin ocak dışında başka bir özel işte çalışması yasaklandı.

Dilâver Paşa Nizamnamesi 10 Eylül 1921'e kadar yürürlükte kaldı. Bunun yerine ise yine aynı tarihte Havza-ı Fahmiye Maden Amelesinin Hukukuna Mütealik Kanun'u geldi ve maden ocaklarındaki çalışma koşuları yeniden düzenlenerek 18 yaşından küçüklerin bu işte çalışmaları yasaklandı.^[2]

Kaynakça

1. Cevat İlkekul; Ayşe Hande Can. "Taş Kömürü Havzasında Bahriye Nezareti Yönetimi ve Dilâver Paşa Nizamnamesi".
2. Dilâver Paşa Nizamnamesi (Ana Yayıncılık bas.). AnaBritannica - 7. Cilt. s. 273.