Birçok türün canlıları her biri cinsiyet veya eşey olarak bilinen dişi ve eril çeşitlerine özelleşmiştir.[1] Eşeyli üreme genetik özelliklerin karışımı ve birleşimini içerir: Gamet olarak bilinen özelleşmiş bu hücreler her bir ebeveynden özelliklerini kalıtsal yolla alan yavrular oluşturmak için birleşir. Gametler form ve fonksiyonda özdeş (izogami) olabilir, fakat birçok durumda iki cinsiyete özgü gamet (heterogamet) tiplerinin oluşması (anizogami) gibi bir asimetri evrilebilir. Eril gametleri küçüktür, hareket edebilirler ve genetik bilgilerini bir mesafe boyunca taşıyabilmeye uyum sağlamışlardır; dişi gametleri ise büyüktür, hareket edemezler ve genç canlının ilk gelişimi için gerekli olan besini barındırırlar. İnsanlar ve diğer memeliler arasında, eriller genellikle XY kromozomlarını taşırken, dişiler ise genellikle XX kromozomlarını taşırlar ve XY cinsiyet belirleme sisteminin bir parçasıdır.
Bir canlı tarafından üretilen gamet onun cinsiyetini belirler: Eriller eril gametlerini (hayvanlarda sperm veya sperm hücresi, bitkilerde polen) üretirken dişiler ise dişi gametlerini (ova veya yumurta hücreleri) üretirler; hem eril hem de dişi gametlerini üreten canlılar ise erdişi terimiyle adlandırılır. Çoğunlukla, fiziksel farklılıklar farklı canlı cinsiyetleriyle ilişkilendirilir; bu Eşeysel dimorfizm cinsiyetlerin yaşadığı farklı üreme baskılarını yansıtabilir.
Evrim
Eşeyli üremenin ilk olarak yaklaşık bir milyar yıl önce görüldüğü ve atasal tek hücreli ökaryotlardan evrildiği düşünülmektedir.[2] Cinsiyetin ilk evrim gerekçesi ve günümüze kadar hayatta kalma gerekçeleri halen tartışma konusudur. Birçok akla yatkın teoriden birkaçı: Cinsiyetin yavrular arasında çeşitlilik oluşturduğu; yararlı özelliklerin yayılmasında, zararlı özelliklerin ise yok olmasında yardımcı olduğudur.
Eşeyli üreme ökaryotlara, yani hücrelerinde bir çekirdek ve mitokondrisi bulunan canlılara, özgül bir işlemdir. Hayvanlara, bitkilere ve mantarlara ek olarak, diğer okaryotlar (örn. malaria paraziti) da eşeyli üremede bulunabilir. Bazı bakteriler hücreler arası genetik madde aktarmak için konjugasyon kullanır; eşeyli üreme ile aynı olmamakla birlikte bu da genetik özelliklerin karışımı ile sonuçlanır.
Ökaryotlardaki eşeyli üreme tanımlamasında düşünülen şey gametler ile döllenmenin ikili doğası arasındaki farktır. Bir tür içerisindeki gamet tiplerinin çoğulluğu yine de bir eşeyli üreme biçimi olarak düşünülecektir. Ancak üçüncü bir gamet tipi çok hücreli hayvanlarda bilinmemektedir.[3][4][5]
Cinsiyetin evrimi prokaryot veya erken ökaryot evresine kadar uzanırken, kromozomal cinsiyet belirlemenin kökeni ökaryotlarda oldukça erken olabilir. ZW cinsiyet belirleme sistemi kuşlar, bazı balıklar ve bazı kabuklular tarafından paylaşılmaktadır. Memelilerin çoğunun yanı sıra bazı böcekler (Drosophila) ve bitkiler (Ginkgo) XY cinsiyet belirleme sistemini kullanır. X0 cinsiyet belirleme ise bazı böceklerde bulunmaktadır.
Kuş ZW ve memeli XY kromozomları arasında hiçbir gen paylaşılmamaktadır[6] ve tavuk ile insan arasında yapılan bir karşılaştırmada, Z kromozomunun X veya Y'den ziyade insandaki otozomal kromozom 9'a benzediği görülmüştür, bu da ZW ve XY cinsiyet belirleme sistemlerinin bir kökeni paylaşmadığını, ancak cinsiyet kromozomlarının kuşların ve memelilerin ortak atasındaki otozomal kromozomlardan türediğini düşündürmektedir. 2004 tarihli bir makale tavuk Z kromozomu ile platypus X kromozomlarını karşılaştırmış ve iki sistemin ilişkili olduğunu öne sürmüştür.[7]
Biyolojik cinsiyet belirlemesi
En basit cinsel sistem tüm canlıların hermafrodit olduğu, yani hem eril hem de dişi gametlerinin üretildiğidir. Bu durum bazı hayvanlarda (örn. salyangozlar) ve çiçekli bitkilerin büyük çoğunluğunda geçerlidir.[8] Birçok durumda, ancak cinsiyetin özelleşmesi bazı canlıların yalnızca eril veya yalnızca dişi gametlerini üretmesi gibi evrilmiştir. Bir canlının bir cinsiyette veya diğerinde gelişmesinin biyolojik nedeni cinsiyet belirlemesi olarak adlandırılır.
Cinsiyet özelleşmesinin olduğu türlerin büyük çoğunluğunda, canlılar ya er (yalnızca eril gametlerini üreten) ya da dişidir (yalnızca dişi gametlerini üreten). İstisnalar yaygındır —örneğin, C. elegans yuvarlak solucanında cinsiyetler erdişi ve erildir (androdioecy denilen bir sistem).
Bazen bir canlının gelişimi dişi ile eril arasındadır, bu duruma interseks denir. Bazen interseks bireyler "erdişi" olarak adlandırılır; fakat biyolojik erdişilerden farklı olarak, interseks bireyler alışılmadık durumlardır ve hem dişi hem de eril açısından genellikle doğurgan değildir.
Kaynakça
Konuyla ilgili yayınlar
Dış bağlantılar
Ayrıca bakınız
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
