Battânî

Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani (858, Harran - 929, Samarra yakınlarındaki Kasr el-Cis kazası) Latince Albategnius, Albategni ya da Albatenius olarak bilinen, Arap^[1][2][3][4] astronom, astrolog ve matematikçidir. Şu anda Türkiye'de bulunan Şanlıurfa ilinin bir ilçesi olan Harran'da doğmuştur.^[5] Lakabı es-Sabi''dir fakat tam künyesi, bizi onun Müslüman olduğu sonucuna götürür.^[6]

Battânî
Battânî'yi usturlab ile tasvir eden bir resim.
Doğum	Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani 858 bugünkü Harran, Şanlıurfa, Türkiye
Ölüm	929 bugünkü Samarra, Irak
Milliyet	Arap
Din	İslam
Kariyeri
Dalı	Astronomi, astroloji, matematik
Etkilendikleri	Batlamyus
Etkiledikleri	Biruni, Copernicus, Johannes Kepler, Tycho Brahe , Ebu'l-Vefâ el-Bûzcânî

Astronomi çalışmaları

Battani'nin astronomideki en çok bilinen başarılarından biri Güneş Yılını 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüş olmasıdır.

Battani'nin Zij adı verilen çalışması Johannes Kepler, Tycho Brahe gibi Avrupalı astronomlar üzerinde büyük bir etki yaratmıştır. Nicolaus Copernicus, Zij üç defa Latinceye çevrilmesine rağmen, O'ndan yaklaşık 700 yıl önce yaşamış Battani ne yazdıysa eserlerinde tekrar etmiştir.

Modern dünya, Battani'ye bilim dünyasına katkılarından dolayı hürmetini, saygısını göstermiş ve Ay'daki bir bölgeye Albategnius olarak ismini vermiştir.

Battani, Suriye'de Rakka ve vefat ettiği şehir olan Şam'da çalışmalar yapmıştır. Battani, Batlamyus'un bazı yanlışlarını düzeltmiş ve yeni Güneş ve Ay tablolarında derlemiştir. Uzun süre bilim dünyasında otorite olarak kabul edilmiştir. Güneş'in enberi hareketlerini keşfetmiş, gök kürenin bölümleri üzerine çalışmalar yapmış ve muhtemelen 5.yüzyılda yaşamış olan Hint astronom Aryabhata'dan bağımsız olarak, sinüsün ve kısmi olarak da tanjantın hesaplamadaki kullanımlarını açıklamış ve böylece modern trigonometrinin temelini atmıştır. Battani bunlardan başka astronomide, ekinoksların devinme hareketlerinin değerlerini ve ekliptik eğimi çok yakın bir oran bularak hesaplamıştır. Battani, tablolarında devinim için tekdüze değerlendirmeler kullanmıştır.

O'nun en önemli çalışması olan Zij ya da ayarlı astronomik tablolar, Plato Tibirnitus tarafından 1116 yılında De Motu Stellarum olarak Latinceye çevrilen 57 bölümden oluşan el-Zij es-Sabi adlı eseri Avrupa astronomisinde büyük bir etki bırakmıştır. Zij, biraz Hint etkisi görülen Batlamyus teorisi üzerine bina tesis edilmiştir.^[7] Bu eserin bir yeni baskısı 1645 yılında Bologna'da ortaya çıkmıştır. Plato'nun orijinal el yazısıyla yazdığı nüshası Vatikan'da; ve Battani tarafından yazılmış bir el yazma tezi ise Escorial Library'de astronomik kronoloji bölümünde muhafaza edilmektedir.

Battani, gelişmiş ay ve güneş tabloları kullanarak yaptığı gözlemler boyunca, Güneş'in dışmerkez kuvvetinin değiştiğini, modern astronomide Dünya'nın Güneş etrafındaki bir eliptik yörünge üzerindeki hareketinin eşitliğini keşfetmiştir.^[8]

Kopernik, Kopernik Devrimi'ni başlatan De Revolitionibus Orbium Coelestium adlı kitabında Battani'ye olan minnetini dile getirmiş ve birçok yerde ondan alıntılar yapmıştır.

Matematik

Battani, matematikte trigonometride günümüzde kullanılan formüller üretmiştir:

${\displaystyle \tan a={\frac {\sin a}{\cos a}}}$

Ay'daki Albategnius (el-Battani) krateri

${\displaystyle \sec a={\sqrt {1+\tan ^{2}a}}}$

Ayrıca sin x = a cos x eşitliğini buldu, formül:

${\displaystyle \sin x={\frac {a}{\sqrt {1+a^{2}}}}}$

Battani, El-Mervezi'nin tanjant fikrini, tanjant ve kotanjant hesaplamaları amacıyla denklemler geliştirmek için konu hakkındaki matematiksel tablolarını derleyerek kullanmıştır. Bundan başka sekant ve kosekantın işteş fonksiyonlarını keşfetmiş ve O'nun gölgelerin tablosu olarak adlandırdığı, kosekantlar hakkındaki ilk matematiksel tabloyu, 1'den 90'a kadar her bir dereceyi içerecek şekilde hazırlamıştır.^[9]

Saygınlığı

• Batılı bilim adamları yıllarca ayı onun ismiyle andı.
• Aydaki Albategnius kraterinin adı onun adına ithafen verilmiştir.
• Star Trek: Voyager filminde Excelsior-class starship USS Al-Batani [sic] NCC-42995 adlı uzay gemisi Kathryn Janeway'in ilk uzay görevi olarak onun adıyla adlandırlmıştır.^[10]
• Orta Çağ batı dünyasında eserleri Latince'ye çevrilen ilk Müslüman bilim insanı oldu
• Yazar Kosta Kortidis "Malulen Emekli Gökbilimci Hüseyin Çineli" adlı eserinde el-Battani'ye geniş yer ayırmıştır. Satranç oyununda bilimciler satrancı adını verdiği satranç tahtasında el Battani "at" olarak hayat bulmuştur.

Kaynakça

1. (İngilizce) Kunitzsch, P. "New light on Al-Battani's Zij" 17 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Centaurus (Aralık 1974) 18. Cilt 4. Sayı s 270–274.
2. (İngilizce) Angelo, J. Encyclopedia of Space and Astronomy. Infobase Publishing (2009) s 78. ISBN 9781438110189.
3. (İngilizce) Adamec, L. The A to Z of Islam. Scarecrow Press (2009) s 58. ISBN 9780810871601.
4. (İngilizce) Daintith, J & Gjertsen, D. A Dictionary of Scientists. Oxford University Press (1999) s 7. ISBN 9780192800862.
5. "Arşivlenmiş kopya". 14 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2009.
6. "Arşivlenmiş kopya". 17 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2009.
7. E. S. Kennedy, A Survey of Islamic Astronomical Tables, (Transactions of the American Philosophical Society, New Series, 46, 2), Philadelphia, 1956, pp. 10-11, 32-34
8. C. Singer (1959), A Short History of Scientific Ideas, p. 151, Oxford University Press (cf. Salah Zaimeche (2002), Muslim Observatories, FSTC)
9. ^ "trigonometry". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/605281/trigonometry 12 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved on 2008-07-21
10. "Arşivlenmiş kopya". 19 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2015.

Dış bağlantılar

• Sinüs ve kosinüs tabirlerini kullanan ilk bilgin17 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Battani22 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.