Akis (edebiyat)

Bir cümlede, bir dizede iki sözcüğün ya da sözcük topluluklarının yerleri değiştirilerek yapılan söz sanatına akis veya aks denir.

Bir mısra veya cümleyi iki parça hâlinde, ters yüz ederek söyleme sanatıdır. Kelime ya da ifadelerin doğru bir sıralama dâhilinde tam ters yüz edilerek düzenlenmiş örneklerine aks-i tâm; doğru bir sıralamayla, tam ters yüz edilmediği örnekler ise aks-i nâkıs olarak adlandırılmıştır. Edebiyatımızda çok rastlanan bir sanat değildir.

Cümle ya da dizede bir sözcük diğerinin önüne ya da arkasına getirilerek cümle ya da dize tekrarlanır. Tard ü aks veya aks ü tebdil de denir. Aks-i tam (tam akis) aks-i nakıs (eksik akis) olmak üzere iki türü vardır.

Aks-i tam, cümle ya da dizenin anlamlı iki parçası kalıp halinde yer değiştirir, ekleme ve çıkarma yapılmaz.

Örnek:

Mümkün değil Hudâyı bilmek de bilmemek de
Mâtem görünür şâdi şâdi görünür mâtem

Aks-i nakıs, Cümle ya da dizelerde anlamlı sözcük topluluklarının yerlerinin bazı ekleme ve çıkarmalar yaparak değiştirilmesi yöntemidir.

Örnek:

Hayran oluyor kudretine, sun'una insan
Hayran oluyor kudretine, sun'una hayran

İsmail Safa

Gelse der-gâhına ikrâm görürler küremâ
Kürema dergehine gelse görürler ikrâm

Ziya Paşa