Abzah lehçesi (Adigece абдзэхабзэ), Türkiye başta olmak üzere diasporada ve Rusya'da yaşayan Abzahlar tarafından konuşulan Çerkes dillerinden Adigecenin bir lehçesidir. Kafkasya'da Abzah lehçesi konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti'nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.[1]
| Abzah | |
|---|---|
| Aдыгэбзэ | |
| Ana dili olanlar | Türkiye, Suriye, İsrail, Rusya |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil | Çerkes |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | - |
| ISO 639-3 | abq |
Dilbilgisi
Diğer lehçelerde, fiil şahıs ekleri kabaca nesne-özne-kökü şeklinde sıralanırken Abzehçe'de durum tam tersi şekilde, özne-nesne-kök şeklindedir.[2]
| Türkçe | Abzah Adigecesi | Standart Adigece |
|---|---|---|
| sen beni dinliyorsun | усэдэӀу | усэдэӀу |
| sen benimle gidiyorsun | уздэкӀо | сыбдэкӀо |
| sen benim için gidiyorsun | усфэкӀо | сыпфэкӀо |
Literatür dilindeki -зэ (-ken) eki Abzehçe'de şu formlarda bulunabilir: -уэ, -зэ, -гозэ, -горэ, -гозэрэ, -рэ (тхэ-уэ, тхэ-зэ, тхэ-гозэ, тхэ- гозэрэ, тхэ-рэ).[3]
Örnek:
Çocuk şarkı söylerken geçti. Ӏьалэр орэд къыӀозэ блэӀьыгъ. Ӏьалэр орэд къыӀогозэ блэӀьыгъ. Ӏьалэр орэд къыӀогорэ блэӀьыгъ. Ӏьалэр орэд къыӀогозэрэ блэӀьыгъ. Ӏьалэр орэд къыӀорэ блэӀьыгъ.
Standart Adigecedeki 'ч' [t͡ʃ] ve 'чъ' [t͡ɕ] sesleri Abzehçe'de yerini 'щ' [ɕ] ve 'ш' [ɕ] seslerine bırakır.[4]
| Türkçe | Abzah Adigecesi | Standart Adigece | Kabardeyce | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kiril | IPA | Kiril | IPA | Kiril | IPA | |
| köy | щылэ | ɕəla | чылэ | t͡ʃəɮa | жылэ | ʒəɮa |
| mızrak | пщы | pɕə | пчы | pt͡ʃə | бжы | bʒə |
| keçi | пщэны | pɕanə | пчэны | pt͡ʃanə | бжэн | bʒan |
| koşmak | шэн | ɕan | чъэн | t͡ʂan | жэн | ʒan |
| soğuk | шыӏэ | ɕəʔa | чъыӏэ | t͡ʂəʔa | щӏыӏэ | ɕʼəʔa |
| gece | щэщы | ʃaʃə | чэщы | t͡ʃaʃə | жэщ | ʒaɕ |
| inek | щэм | ʃam | чэм | t͡ʃam | жэм | ʒam |
| hızlı | шыкӏай | ɕət͡ʃaːj | чъыкӏай | t͡ʂət͡ʃaːj | - | - |
Standart Adigecedeki 'кӏ' [t͡ʃʼ] ve 'чӏ' [t͡ʂʼ] sesleri Abzah lehçesinde 'ӏь' [ʔʲ] ya da 'щӏ' [ɕʼ] olur.[5]
| Türkçe | Abzah Adigecesi | Standart Adigece | Kabardeyce | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kiril | IPA | Kiril | IPA | Kiril | IPA | |
| durur | ӏьэт | ʔʲat | чӏэт | t͡ʃʼat | щӏэт | ɕ'at |
| oturur | ӏьэс | ʔʲas | чӏэс | t͡ʃʼas | щӏэс | ɕ'as |
| yatak | ӏьэлъ | ʔʲaɬ | чӏэлъ | t͡ʃʼaɬ | щӏэлъ | ɕ'aɬ |
| oğlan | ӏьалэ | ʔʲaːla | кӏалэ | t͡ʃʼaːɮa | щӏалэ | ɕʼaːɮa |
| pişman olmak | ӏьэгъожьын | ʔʲaʁʷaʑən | кӏэгъожьын | t͡ʃʼaʁʷaʑən | щӏегъуэжын | ɕʼeʁʷaʒən |
| az | маӏьэ | maːʔʲa | макӏэ | maːt͡ʃa | мащӏэ | maːɕʼa |
| sormak | ӏьэупкӏэн | ʔʲawpt͡ʃʼan | кӏэупкӏэн | t͡ʃawpt͡ʃan | щӏэупщӏэн | ɕʼawpɕʼan |
| misafir | хьаӏьэ | ħaːʔʲa | хьакӏэ | ħaːt͡ʃʼa | хьащӏэ | ħaːɕʼa |
| hızlanmak | нэӏьын | naʔʲən | нэкӏын | nat͡ʃʼən | - | - |
| yeni | щӏэ | ɕʼa | кӏэ | t͡ʃʼa | щӏэ | ɕʼa |
| yer | щӏыпӏэ | ɕʼapʼa | чӏыпӏэ | t͡ʂʼəpʼa | щӏыпӏэ | ɕʼapʼa |
| tüm | заӏь (заӏ) | zaːʔʲ | зэкӏэ | zat͡ʃʼa | псори | psori |
| yirmi | тӏоӏьы (тӏоӏе) | tʷʼaʔʲə | тӏокӏ | tʷʼat͡ʃʼə | тӏощӏ | tʼoɕʼ |
| yıkamak | тхьаӏьын (тхьаӏын) | tħaːʔʲən | тхьакӏын | tħaːt͡ʃʼən | тхьащӏын | tħaːɕʼən |
| soru | упщӏэ | wpɕʼa | упкӏэ | wpt͡ʃʼa | упщӏэ | wpɕʼa |
| alt | щӏэгъ | ɕʼaʁ | чӏэгъ | t͡ʂʼaʁ | щӏагъ | ɕʼaːʁ |
| dünya | щӏыгу | ɕʼəɡʷ | чӏыгу | t͡ʂʼəɡʷ | щӏыгу | ɕʼəɡʷ |
| kış | щӏымафэ | ɕʼəmaːfa | кӏымафэ | t͡ʃʼəmaːfa | щӏымахуэ | ɕʼəmaːxʷa |
| demir | гъущӏы | ʁʷəɕʼə | гъучӏы | ʁʷət͡ʂʼə | гъущӏы | ʁʷəɕʼə |
Örnek metin
Нарт Саусырыкъорэ Иныжъымрэ
Саусырыкъо ахэмытэу нартхэр былымыхьэ кӏогъагъэх. Былымхэр къагъоти, къежьэжьыхи Къойданэм къэсыгъэх. Саусырыкъо дэмысыгъэу щытыти, къыхэкӏижьи, янэ дэжь къихьажьыгъ.
— Сыгъашх, тян, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Сыгъашх, сыгъашх оӏо зэпыты, ущыс, модыкӏэ нартыхэр былым къахьи, Къойданым къэсыжьыгъэх, — къыриӏуагъ янэ.
Нартымэ сырямыгъусагъэми, ащ къахьырэмэ анахьышӏуӏомкӏэ садэгощэн, тян, — ыӏуагъ.
Пӏэстэ шыӏэ щтыгъ, лы жъогъэ щтыгъ, щыбжьый-шыгъу атетэкъуагъэу ӏанэм къытыригъэуцуагъэх янэ. Саусырыкъо пӏастэр ыфызи, псыр къыӏифыгъ, лыр ыутхыпкӏи мылыхэр къыпигъэтэкъуи ышхыгъ.
— Ныбжьи нахь дэгъоу сыбгъэшхагъэп, тян, — ыӏуи къикӏижьыгъ.
Саусырыкъо Тхъожъыем къытетӏысхьи, Къойданым кӏонэу ежьагъ. Саусырыкъо къакӏоу нартхэм залъэгъум, шӏэныгъэ иӏэу зы лӏы горэ ахэтыти: «Саусырыкъо мыгъо цӏыкӏур къэкӏозы, «фэсыжь апщи, нартхэ», зиӏокӏэ «тхьэуегъэпсэу» — шъуӏо нахь, «ахад» — шъумыӏо», — къариӏуагъ.
Зэриӏуагъэм фэдэу, тыдэкӏэ ахэхьагъэми «тхьэуегъэпсэу» къыраӏуагъ нахь, «ахад» къыраӏуагъзп.
Етӏанэ, Саусырыкъо губжъи, ежь зыфиӏорэр къыдэхъоу щытыти, щэщищ гъурӏи зишӏи шыӏэм зэтыригъэлӏагъэх.
— Мэшӏо тӏэкӏу тэзгъэгъотырэр ӏэхьэгъу тшӏыщт зы ӏахьэкӏэ. — аӏуагъ нартымэ.
— Сз шъозгъэгъотыщт, — ариӏуи, тау-таш горэм ӏугъо тӏэкӏу къыдихэу ылъэгъугъэти, Саусырыкъо ащ кӏуагъэ.
Лэгъупышхом лы илъэу, пхъэцэӏитӏу, зы инырэ, зы цӏыкӏурэ пэлъэу, иныжъыри ащ къещэкӏигъэу пэӏулъэу къыӏухьагъ.
Машӏом икъыпэхыкӏэу хъущтыр Саусырыкъо ымышӏэу егупшысэу щытызэ, Тхъожъыер къэгущыӏи: «Уишыӏядзэ къыӏехи, упкӏэ цуакъэ сфэшӏ. Бажьэм фэдэу зызгъэзэщт, цызэм фэдэу сыкъэкӏощт, лъэгонжэмышъхьэкӏэ зесыдзыхынызы, пхъэцакӏэ иным уемыӏэу, цӏыкӏур къашти, тхьыны тыкӏожьыщт, — къыриӏуагъ.
Ишыӏядзэ къыӏихи, упкӏэ цуакъэ фишӏыгь. Къекӏуалӏи, Тхъожъыем лъэгонжэмышхьэкӏэ зыридзыхыгъ. Саусырыкъо пхъэцэкӏэ цӏыкӏум еӏэ шӏошӏызэ, иным еӏи, иныжъым тыригъафи, къыгъэущыгъ. Къэӏаби, Саусырыкъо рилъэшъохи шыр шъхьартӏупщэу хъугъэ, Саусырыкъуи иныжъым ипӏэшъхьагъ ӏилъхьагъ.
— Сыд уилъэгъунэу укъызыфэкӏуагъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.
— Шыӏэ тылӏэти мэшӏо тӏзкӏу схьынэу сыкъэкӏуагъ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.
— Тыдэ укъикӏирэ?
— Нарты сыкъекӏи, — риӏуагъ.
— Саусырыкъо ихьэгьо-шӏагъохэмэ ашышэу зы къаумэ къысаӏуи, устӏупщыжьыщт, — ыӏуагъ иныжъым.
— Саусырыкъо ихьэгъо-шӏагъомэ ащышэу сэ зэхэсхыгъзу зы къаумэ къыосӏон, ау сэ ежь слъэгъугьахэп, — ыӏуагъ. — Саусырыкъо жьан щэрэхъыр къушъхьэм дарегъэхьые, къырарегъэфыхи, копкъышъхьэкӏэ еозы дефыежьы.
Саусырыкъо дихьыен ылъэкӏыщтэпти, ежь иныжъым жьан щэрэхъыр къушъхьэм дихьий, Саусырыкъо къырыригьэшэхыгъ. Иныр копкъышъхьэӏе къеуи, къыдифыежьыгъ.
— Ащ пэмыӏеу пшӏзрэ щыӏэмэ, къаӏо, — ыӏуагъ иным.
— Цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу егъэплъызы, ыжэ кӏоцӏ делъхьазы егъэкӏуасэ аӏоу зэхэсхыгъэ, — риӏуагь.
Иныжъым цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу ыгъэплъи, ыжэ дилъхьи, ыгъэкӏосагъ.
— Сӏукӏоцӏ хъутэ-плъытэщти, ыгъэусэни, сигъэтхъэжьыгъ. Ай нэмыӏеу сы пшӏэрэ? — ыӏуи къеупщӏыгъ.
— Ай нэмыӏеу, псыр егъажъо, псы жъуагъэм хэгьуалъхьэзы зегъэпскӏы.
Иныжъым гъоплъэ хьэкъуашъокӏэ псыр къыгъажъуи, машӏор ӏешӏыхьагъэу хэгъуалъхьи зигъэпскӏыгъ.
— Шъохъу-тӏэхъум сигъалӏэщтыгъ, сыдэу ӏэзэгъу шӏагъо къысэпӏуагъ, сиӏял, — къыриӏуагъ. — Джыри сыд ышӏэу зэхэпхыгъэр?
— Ай нэмыӏеу, ыхыкъын къэсэу псым зыхигьэщтыхьати, щэщ-мэфищэ хэтыщтыгъэ, етӏанэ къыкъутэти къыхэкӏижьыщтыгъ, — аӏоу зэхэсхыгъэ.
— Адэ ар таущытэу ыгъэщтытыгъэ, сыд ышӏэщтыгъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.
— Сшӏэрэп, зыгорэ еӏошъы псыр егъэщты аӏоу зэхэсхыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.
— Адэ къэшӏи, мэхъумэ тегъэплъ.
— Псым хэуцу, — ыӏуи ытыкъыны къэсэу псым хигъэуцуагъ.
Ежь Саусырыкъо ышӏэу щытыти, щэщищым къэхъущт щтырыгъуӏир къышӏи, иныжъыр хигъэщтыхьагъ.
— Къеӏ, — ыӏуи къызеӏэм, мылыр къыгъэцӏацӏэу, къыгъачэу хъугъэ.
— Зэ зыгъэбыяу, щыгъупшагъэ сшӏыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Саусырыкъо мылыр къыхичыти, псы къытыригъэлъадэщтыгъ, хьауарзэ хитакъоти, ыгъзщтыжьыти, къытыригъэсэжьыщтыгъэ.
Ащ фэдэу ышӏи: — Къеӏ, нныжъ, —зыреӏом, къьыкӏаӏи шъхьзкӏэ мылыр къыфэгъэхъыягъэп.[6]
Kaynakça
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
