Müstahkem kilise, daha ziyade savunma mimarisinden bilinen mimari ögeleri kendisinde barındıran kiliseleri tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Bu kiliseler, gözcü kulesi, siper yahut tepe mazgallarına sahip olabilirler.
St. Alban ve St. Wendelin müstahkem kilisesi, Künzelsau-MorsbachMüstahkem kilise, Kleinbreitenbach
15. ve 16. yüzyılda bazı kiliselerin tahkim edilerek bu özellikleri kazandığı bilinmektedir. Bazı kiliselerin müstahkem görüntüsü ise yalnızca sembolik bir anlam taşımaktadır. Zira müstahkem kiliselerin kendilerini karşı saldırılara karşı koruma ihtimalleri bir hayli düşüktü.
Güney Fransa
Güney Fransa'da daha ziyade Kale Kilise olarak da adlandırılan yapılanmalar bulunmakla beraber, müstahkem kiliselerin sayısı neredeyse 350'ye ulaşmaktadır. Bu kiliselerin neredeyse tümü Fransız Din Savaşları döneminden kalmadır.
St-Junien Müstahkem Kilisesi, güneybatıdan.
Priorat Saint-Avit-Sénieur, güneybatıdan.
St-Pierre de Chauvigny
Cadouin, St-Pierre
Kuzey Fransa
Fransa'nın kuzeyinde özellikle Thiérache bölgesinde Seksen Yıl Savaşı sırasında bölgede bulunan birçok kilise, bazı mimari değişiklikler sonucu müstahkem kilise haline getirilmiştir.
Thiérache'deki müstahkem kilise.
Saint Juvin Müstahkem Kilisesi.
Doğu Fransa
Alsas ve Lothringen'de bulunan çoğu müstahkem kilise, Almanya'da bulunan müstahkem kiliselerle benzerlik göstermektedir. Zira bu bölge Orta Çağ'da Alman Kutsal Roma İmparatorluğu'na aitti.
Hunawihr köyü, köyün müstahkem kilisesi arkada görülmekte.
Dossenheim/Zinsel
Saint-Pierrevillers Müstahkem Kilisesi
Dugny (Meuse) Müstahkem Kilisesi
Troussey (Meuse) Müstahkem Kilisesi
Gironville-sous-les-Côtes Müstahkem Kilisesi
Almanya'da birçok kilise Otuz Yıl Savaşı esnasında bir nevi sığınak rolü üstlenmiştir. Bunlardan bazıları Oberfranken, Mittelfranken, Doğu Thüringen, Güney Thüringen ve Rhön bölgesinde günümüze ulaşmıştır. (Örneğin: Hannberg, Grafengehaig, Dörrenbach, Kraftshof, Großgründlach, Veitsbronn, Vach, Bonese). Ayrıca Saksonya'da Ore Dağları bölgesinde de 15. yüzyılın üçüncü çeyreğinr tarihlenen müstahkem kiliseler bulunur.
Hannberg Müstahkem Kilisesi, Bavyera
Grafengehaig Müstahkem Kilisesi, Bavyera
Büchenbach St. Xystus Müstahkem Kilisesi, Erlangen
Friesau, Saalburg-Ebersdorf Müstahkem Kilisesi
Großrückerswalde Müstahkem Kilisesi
Kleinbreitenbach Müstahkem Kilisesi
Wehrkirche Kößlarn Müstahkem Kilisesi, Bavyera
St. Georg Müstahkem Kilisesi, Kraftshof
St. Johannis Müstahkem Kilisesi, Kriegenbrunn
Lauterbach Müstahkem Kilisesi
Mittelsaida Müstahkem Kilisesi
St. Johannes Baptista Müstahkem Kilisesi, Steinbach am Wald
Avusturya'da Aşağı Avusturya, Karintiya ve Steiermark bölgelerinde bulunan müstahkem kiliseler 15. yüzyılda Osmanlı Akıncılarının saldırılarına maruz kalmıştır. Bölgede bulunan diğer dairesel planlı bazı kiliseler de müstahkem bir karaktere sahiptir. Wachau'da meşhur Aziz Michael Müstahkem Kilisesi bulunmaktadır.
Santa Tecla Müstahkem Kilisesi (Cervera de la Cañada)
San Juan Bautista Müstahkem Kilisesi (Fabara)
San Pedro Apóstol Müstahkem Kilisesi (Villarroya de la Sierra)
Santa María la Mayor Müstahkem Kilisesi (Alquézar)
Santa María la Mayor Müstahkem Kilisesi (Valderrobres)
İsviçre'de Aziz Arbogast Müstahkem Kilisesi, dairesel bir sur ile çevrilidir. Boswil (Kt. Aargau), Weiach ve Schönenberg (Kt. Zürich) müstahkem kiliselerinin savunma duvarları ise tamamlanamamıştır. Polonya'da içerisinde Frédéric Chopin'in vaftiz olduğu bilinen Aziz Rocco Müstahkem Kilisesi bu türde kiliselere verilebilecek başka bir örnektir. Estonya'da bulunan müstahkem kiliselerin çoğu Saarema adasında yer almaktadır ve bu kiliselerin çoğu Geç Orta Çağa tarihlenmektedirler.
Greifensee Müstahkem Kilisesi, İsviçre
Wehrkirche St. Arbogast Müstahkem Kilisesi, Muttenz, İsviçre
Karl Kafka: Wehrkirchen Niederösterreichs I; Wien 1969.
Karl Kafka: Wehrkirchen Niederösterreichs II; Wien 1970.
Karl Kafka: Wehrkirchen Kärntens I; Wien 1971.
Karl Kafka: Wehrkirchen Kärntens II; Wien 1972.
Karl Kafka: Wehrkirchen Steiermarks; Wien 1974.
Joachim Zeune: Neue Forschungen an fränkischen Kirchenburgen. In: Burgenforschung aus Sachsen 5/6 (1995), S. 226–239.
Joachim Zeune: Neue Forschungen an fränkischen Kirchenburgen. In: Burgenforschung aus Sachsen 5/6 (1995), S. 226–239.
Udo Hopf: Die St. Crucis Kirche zu Espenfeld. Untersuchungen zur Baugeschichte und Befestigung. In: Burgen und Schlösser in Thüringen 1996, S. 85–92.
Werner Spickenreuther: Erzgebirgische Wehrgangkirchen. Schnell und Steiner, Regensburg 1996, ISBN 3-7954-4053-X.
Udo Hopf: Baugeschichtliche Untersuchung der sogenannten Wehrkirche zu Schaala. In: Burgen und Schlösser in Thüringen 1997, S. 110–118.
Reinhard Schmitt: Zum Westbau des Havelberger Domes: Bergfried, Wehrturm oder Kirchturm? In: Burgen und Schlösser in Sachsen-Anhalt 6 (1997), S. 6–40.
Gerhard Seib: Wehrhafte Kirchen in Nordhessen. Beiträge zur Hessischen Geschichte, Nr. 14., Hrsg. Wilhelm A. Eckhardt, Verlag Trauwetter & Fischer, Marburg 1999, ISBN 3-87822-111-8
Marek Ober: Wehrbaukostüm und Konnotationen der Wehrhaftigkeit bei den pommerschen und neumärkischen Stadt- und Dorfkirchen. In: Echte Wehrhaftigkeit oder martialische Wirkung. Zur praktischen Funktion und zum Symbolcharakter von Wehrelementen profaner und sakraler Bauten im Deutschordensland Preußen und im Ostseeraum. Kunsthistorische Arbeiten der Kulturstiftung der deutschen Vertriebenen 3, Köln 2000, S. 139–149.
Reinhard Schmitt: „Wehrhafte Kirchen“ und der „befestigte Kirchhof“ von Walldorf, Kreis Schmalkalden-Meiningen. In: Burgen und Schlösser in Sachsen-Anhalt 9 (2000), S.127–149.
Dirk Höhne: Bemerkungen zur sogenannten Wehrhaftigkeit mittelalterlicher Dorfkirchen. In: Burgen und Schlösser in Sachsen-Anhalt 12 (2003), S. 119–149.
Yves Hoffmann und Stan Lindner: Zur Sanierung und zu baugeschichtlichen Untersuchungen an der Wehrkirche von Mittelsaida im Erzgebirge. In: Burgenforschung aus Sachsen 18/2 (2005), S. 92–122.
Dirk Höhne und Christine Kratzke (Hrsg.): Die mittelalterliche Dorfkirche in den neuen Bundesländern II. Form – Funktion – Bedeutung = Hallesche Beiträge zur Kunstgeschichte, Heft 8, 2006 (darin ausschließlich Beiträge zur Wehrhaftigkeit von Dorfkirchen).
Ulf Frommhagen: Wehrtechnische Aspekte an hochmittelalterlichen Dorfkirchen in der Altmark. In: Thomas Hartwig: Alle Altmarkkirchen von A bis Z, Havelberg 2012, S. 565–576.
Eva Bittermann: Wehrkirchen im Waldviertel. Diplomarbeit Universität Wien – Historisch-Kulturwissenschaftliche Fakultät. Wien 2012 (Digitalisat16 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
.JPG)
