Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Jeoloji kapsamında, hava deliği ya da deniz gayzeri adlarıyla anılan bu yapı, deniz mağaraları karaya ve yukarı doğru genişleyip dikey şaft oluştururken yüzeye ulaşmasıyla oluşmaktadır. Böyle bir yapıda deniz suyu hidrolik basınç altında kalmaktadır. Bu basınç hava deliğinin tepesinden deniz suyunun fışkırmasıyla serbest bırakılmaktadır.[1] Mağara yapısının ve hava deliğinin geometrisi ile gelgit seviyeleri ve denizin kabarma koşulları fışkıran suyun çıktığı yüksekliği belirler.[2][3]
Hava delikleri denilen bu yapı; kıyı şeridindeki kayalardaki, lava tüplerinde olduğu gibi, bünyesinde yarıklar bulunan alanlarda oluşmaktadır.[4] Bu tür alanlar genellikle fay hatları boyunca ve ayrıca adaların üzerinde bulunabilirler.[4] Şiddetli dalgalar kıyıya çarparken, su bu yarıkların içerisine girer ve yüksek basınçla yüzeye açılan tarafından şiddetle fışkırır.[4] Su bu şekilde çıkış yaparken şiddetli bir gürültüyle geniş bir alana püskürür ve bundan dolayı hava delikleri genellikle turistlerin sıkça ziyaret ettiği yerler haline gelirler.[4]
Kayalık kıyı şeritlerindeki deniz erozyonun oluşturduğu hava delikleribe Dünya'nın çeşitli yerlerinde rastlanmaktadır. Bu alanlar ayrıca; kıyı şeritlerinin açık denizden daha yüksek dalga enerjisi aldıkları, kıyıya doğru rüzgarın estiği tarafla fayların kesiştiği kısımlarda bulunabilirler.[5] Hava deliğinin ortaya çıkması, kıyısal mağara (ing:littoral cave) oluşumu ile bağlantılıdır. Bu iki bileşen Hava Deliği Sisteminin oluştururlar. Hava deliği sisteminin daima üç adet özelliği vardır: havza girişi (ing:catchment entrance), sıkıştırma/basınç mağarası (ing:compression cavern) ve dışarı atma açıklığı (ing:expelling port). Bu üç özelliğin yerleşimi, açısı ve boyutları, açıklıktan dışarı fırlatılan karışımdaki hava/su oranını belirler.[6] Hava deliği, havza girişine göre deniz mağarasının uzak noktasında oluşur genelde. Hava delikleri havayı hızlı bir şekilde hareket ettirme özelliğine sahiptirler. Bağlantılı başka bir kıyı mağarasındaki basınç değişimi yüzünden oluşan kuvvetli ters akımlar yüzünden hava yukarı doğru 70 km/h gibi bir hıza ulaşabilmektedir[7]
Deniz mağarası oluşmaya başlarken Hava deliği sistemi de oluşmaya başlar. Deniz mağarasının oluşumuna katkıda bulunan ana faktörler rüzgar dinamiği ve ana materyal'in (ing:parent material) kayalık özelliğidir. Ana materyalin kötü hava koşullarında aşınmaya (ing:weathering) yatkınlığı ya da direnci mağaraların oluşumunda önemli role sahiptir. Deniz mağaraları iki süreçten birisiyle oluşur: kireç taşından olan mağaralar, karst (çözünme/erime) süreçleriyle oluşur ya da volkanik/püskürük kayalardan olan mağaralar sahte-karst, karst-andıran ancak kayacın çözülmesiyle oluşmamış,[8] (ing: pseudokarst) (çözünme-dışı) süreçlerle oluşur.[9] Deniz mağarakarı zamanla kıyı içlerine doğru, ana materyaldaki zayıf kısımlardan üzerinden yukarıya doğru genişler. Aşınma devam ederken, mağarının çatısı açığa çıkar ve hava deliği genişlemeye devam eder ve sonunda deniz mağarasının tavanı zayıflarak çöker. Bu noktada dik duvaları olan bir çöküntü ortaya çıkar ve kıyısal morfolojinin bir sonraki aşaması başlar[10]
Meksika'nın Baja California Yarımadasındaki Punta Banda Burnu'nda bulunan La Bufadora büyük bir hava deliği örneğidir. İnce bir açıklığa sahip olan deniz mağarasından yüzeye 13 -17 saniye sıklığında aralıklarla fışkıran su yaklaşık 30 metre yüksekliğe çıkmaktadır.[11]
Hava delikleri yakın çevreleridneki topografyayı değiştirme kapasitesine sahiptirler. Hava delikleri etraftaki yakın yarıkları nihayetinde eriterek/erozyona uğratarak, daha büyük deniz mağaralarının oluşmasına sebep verebilirler.[12] Bazı durumlarda, mağaranın tavanı çökebilir.[12] Bunun sonucunda kıyı şeridinde sığ havuzlar oluşabilir[13]
Hava deliği terimi ayrıca kapalı yeraltı sistemi ile yüzey arasındaki basınç farkından dolayı havanın küçük bir delikten yüzeye aktığı nadir jeolojik bir yapı için de kullanılmaktadır. ABD'deki Wupatki Ulusal Anıtı'nın (ing:Wupatki National Monument) hava delikleri böyle bir yapıya örnektir. Hesaplamalara göre kapalı yeraltı geçitlerinin hacmi yaklaşık olarak en az 200 Milyon metre küp (~7 Milyar feet küp) civarındadır.Esen rüzgarın hızı yaklaşık 48-50 Km/h civarına kadar çıkmaktadır.[2] But tür hava deliğinin bilinen başka bir örneği ise ABD'nin South Dakota eyaletindeki Rüzgar Mağaralarının doğal girişlerinde görülebilir.[14]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.