Belasitsa Muharebesi

Belasitsa Muharebesi (veya Klyuch köyünün Orta Çağ isminden sonra Clidium, "anahtar"; Kleidion Muharebesi olarak da bilinir) 29 Temmuz 1014'te Bizans İmparatorluğu ile Birinci Bulgar İmparatorluğu arasında gerçekleşti. Bu, Bizans İmparatoru II. Basileios ile Bulgar İmparatoru Samuil arasında 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında yaklaşık yarım yüzyıl süren mücadelenin sonucuydu. Sonuç, kesin bir Bizans zaferiydi.

Belasitsa Muharebesi
Bizans-Bulgar savaşları
Kleidion'da Bizanslılar, Bulgarları mağlup ediyorlar, İoannis Skilicis
Tarih 29 Temmuz 1014 Bölge Belasitsa Dağları, Klyuch köyüne yakın, modern Blagoevgrad Vilayeti, Bulgaristan Sonuç Bizans zaferi
Taraflar
Birinci Bulgar İmparatorluğu	Bizans İmparatorluğu
Komutanlar ve liderler
Samuil Gavril Radomir	II. Basileios Nikiforos Ksifias Konstantinos Diogenis Theofilaktos Botaneiatis (ölü)
Güçler
Bilinmiyor, çok büyük, en az 45,000	Bilinmiyor
Kayıplar
Neredeyse tüm güçleri yok edildi, 15, 000 esir	Bilinmiyor

Muharebe, Belasitsa ve Ograzhden dağları arasındaki vadide, modern Bulgar köyü Klyuch yakınlarında gerçekleşti. Kesin karşılaşma 29 Temmuz'da Bulgar mevzilerine sızan Bizans generali Nikiforos Ksifias komutasındaki bir kuvvetin arkadan saldırısıyla meydana geldi. Ardından gelen muharebe Bulgarlar için büyük bir yenilgiydi. Bulgar askerleri, sonradan "Bulgar-kıran" olarak anılacak olan II. Basileios'un emriyle yakalandılar ve kör edildiler. Samuil savaştan sağ kurtuldu, ancak iki ay sonra kör askerleri görmesiyle kalp krizinden öldü.

Çatışma, Birinci Bulgar İmparatorluğu'nu sona erdirmese de, Belasitsa Muharebesi, Bizans'ın ilerlemelerine direnme yeteneğini azalttı ve Bizans ile savaşın en önemli karşılaşması olarak kabul edildi.

Arka plan

Çatışmanın kökenleri, Han Asparuh komutasındaki Bulgarların Tuna boyunca Doğu Roma İmparatorluğu'nun vilayetlerinden birinde bir devlet kurduğu 7. yüzyıla kadar uzanır. Sonuç olarak, Bulgar devleti, varlığını sürdürmek için Bizans ile bir dizi savaşa zorlandı.^[1]

968'de Kiev Prensi Svyatoslav tarafından kuzeyden Bulgaristan işgal edildi.^[2] O zamana kadar, bir zamanlar I. Simeon döneminde Bizans'ın varlığını tehdit eden Bulgar İmparatorluğu, gücünün çoğunu kaybetti.^[3] Çatışma sırasında, Kiev baskınları, Bulgarlarla savaş halinde olan Bizanslılar tarafından defalarca yenilgiye uğratıldı ve Bulgaristan'ın başkenti Preslav'ın 971'de düşmesinden itibaren sürekli bir çatışma yaşandı. Bu savaş, Bulgar İmparatoru II. Boris'in Konstantinopolis'te İmparatorluk unvanından vazgeçmeye zorlanmasıyla sonuçlandı ve doğu Bulgaristan Bizans egemenliğine girdi.^[4] Bizanslılar, bu eylemin bağımsız Bulgaristan'ın sonunu ifade edeceğini varsaydılar, ancak batı Bulgar toprakları özerk kaldı ve Cometopuli kardeşler Davud, Aron, Musa ve Samuil altında Bizanslılara karşı direniş ortaya çıktı.^[5][6]

Bizans imparatoru II. Basileios, 976'da tahta çıktığında ilk arzusu bağımsız Bulgaristan'ın yıkılmasıydı. Karşısında, o zaman Samuil tarafından yönetilen Batılı Bulgarlar vardı. II. Basileios'un ilk seferi felaketti, 986'da Trayan Boğazı Muharebesi'nde Bulgarlar Bizans ordusunu yok ettiğinde imparator hayatını zar zor kurtardı.^[7] Sonraki on beş yıl boyunca, Basileios kendi yönetimine karşı isyanlar ve Doğu'da Fâtımî tehdidi ile meşgulken, Samuil daha önce fethedilen Bulgar topraklarının çoğunu geri aldı ve savaşı bir dizi seferle düşman topraklarına taşıdı. Ancak, Korinth'e kadar ulaşan güney Yunanistan'ı işgali, 996'da Sperkhios Muharebesi'nde Samuil'in büyük bir mağlubiyeti sonuçlandı. Savaşın bir sonraki aşaması, 1000 yılında, Basil'in kendi durumunu güvence altına alarak Bulgaristan'a karşı bir dizi saldırı başlatmasıyla başladı. Mezya'yı ele geçirdi ve 1003'te kuvvetleri Vidin'i aldı. Sonraki yıl Basileios, Üsküp Muharebesi'nde Samuil'i ağır bir yenilgiye uğrattı. 1005'te Basileios, Teselya'nın ve güney Makedonya'nın bazı kısımlarının kontrolünü yeniden ele geçirdi. Bunlar ve ertesi birkaç yıl boyunca, düzenli bir model ortaya çıktı: Bizanslılar Bulgaristan'da seferler düzenleyerek kaleleri kuşatacak ve kırsal bölgeleri talan edecekler, sayısal olarak düşük düzeydeki Bulgarlar ise doğrudan direniş göstermeyecekler, Makedonya ve Yunanistan'da şaşırtma baskınları yapacaklardı.

Bazı başarılara rağmen, bunlar kalıcı bir sonuç elde edemedi ve Basileios'u Bulgaristan'daki seferlerini bırakmaya zorlamadı. 1009'da bir karşı saldırı Kreta Muharebesi'nde başarısız oldu ve Bizanslıların kendileri kesin bir başarı elde edememiş olsalar da,^[8][9] sistemli yıpratma savaşı Bulgarları kalelerinden mahrum etti ve yavaş yavaş güçlerini zayıflattı.^[10] Bizans tarihçisi İoannis Skilicis'in sözleriyle: "İmparator II. Basileios her yıl Bulgaristan'ı işgal etmeye ve yoluna çıkan her şeyi yok etmeye ve harap etmeye devam etti. Samuil onu açık alanda durduramadı veya İmparator ile kesin bir savaşa giremedi ve birçok mağlubiyet aldı ve gücünü kaybetmeye başladı."^[11] Savaşın doruk noktası, ordusunun başında bulunan Samuil'in, Bizans ordusunu Bulgaristan'ın kalbine girmeden önce durdurmaya karar vermesiyle, 1014'te geldi.

Giriş

Ayrıca bakınız: Ortaçağ Bulgar ordusu ve Bizans ordusu

Bulgaristan ve Bizans haritası y. 1000

Samuil, Bizans ordusunun ülkeyi bir dizi dağ geçidinden istila etmesi gerekeceğini biliyordu ve bu nedenle onları engellemek için önlemler aldı. Bulgarlar sınır boyunca hendekler inşa ettiler ve birçok vadiyi ve duvarları ve kuleleri, özellikle de II. Basileios'un Bulgaristan'ın kalbine ulaşmak için geçmesi gereken Struma Nehri üzerindeki Kleidion geçidini güçlendirdiler. Samuil, Strumitsa Kalesi'nin güney ve doğusundaki Belasitsa dağının kuzey yamaçlarını yoğun bir şekilde güçlendirdi.^[12] Strumitsa Nehri'nin geniş vadisi saldırı için elverişli bir yerdi ve daha önceki yıllarda Bizans güçleri tarafından bu amaçla kullanılıyordu. Bulgarlar geçidi güvende tutmak için güçlü bir koruma görevlendirdi. Ayrıca, Bulgar hükümdarı savunma üssü olarak Strumitsa'yı seçti - Selanik'ten doğuda Trakya'ya ve batıda Ohri'ye giden yol üzerindeydi.^[13] Güneydeki engebeli arazi, güçlü Bulgar birimleri tarafından korunan toprak set ve duvarlarla noktalandı.^[14][15]

Samuil'in Kleidion'da II. Basileios ve ordusunun büyük bir kısmıyla yüzleşme kararı, yalnızca ülkeyi harap eden sürekli yenilgiler ve istilalardan değil, aynı zamanda Basileios'un seferleri nedeniyle ölümcül bir şekilde zayıflamış olan soylular arasındaki otoritesine ilişkin endişelerden de kaynaklanıyordu. Örneğin 1005 yılında, Adriyatik kıyısındaki önemli bir liman olan Dyrrhachium valisi kasabayı II. Basileios'a teslim etmişti.^[16] Bu tehditle yüzleşmek için Samuil, Bizanslılarla yüzleşmek için büyük bir ordu topladı, bazıları 45.000 kadar asker olduğunu iddia eder.^[17] II. Basileios da özenle hazırlandı, kendine ait büyük bir ordu kurdu ve 1001'de eski Bulgar başkentleri Pliska ve Preslav'ı Samuel'den fetheden Philippopolis (modern Filibe) valisi Nikiforos Ksifias da dahil olmak üzere en deneyimli komutanlarını aldı.

Muharebe

Bizanslılar Bulgarları yeniyor (üstte). İmparator Samuil kör askerlerinin görünce ölüyor (altta). Manasses Vakainamesi

Bizans ordusu Konstantinopolis'ten Gümülcine, Drama ve Serez üzerinden yürüdü ve Struma nehri üzerindeki Rupel geçidine ulaştı. Oradan ordu Strumitsa vadisine girdi ve nehrin eğilip Belasitsa ve Ozgrazhden'e yaklaştığı Klyuch köyü civarına ulaştı. Ordu, Bulgar askerleri tarafından savunulan kalın bir ahşap duvarla orada durduruldu.^[18][19] Bizanslılar hemen siper kazıklarına saldırdı, ancak ağır kayıplarla geri püskürtüldü.^[20][21]

Karşılık olarak Samuil, güneye saldırmak ve II. Basileios'un dikkatini Klyuch'taki kuşatmadan uzaklaştırmak için en yetenekli Bulgar soylusu Nestoritsa'nın komutasına büyük bir ordu gönderdi.^[22] Nestoritsa'nın Bulgarları Selanik'e ulaştı, ancak şehrin Stratigos'u (Genel Vali) Theofilaktos Botaneiatis ve oğlu Mihail komutasındaki Bizans birlikleri, onları kanlı bir savaşta surların dışında yenmeyi başardılar. Theofilaktos Botaneiatis, birçok askeri ve çok sayıda askeri teçhizatı ele geçirdi ve Klyuch'ta II. Basileios'e katılmak için kuzeye yürüdü.^[23][24]

II. Basileios'un geçitin savunucularını alt etmeye yönelik ilk girişimi başarısız oldu ve ordusu 15.000–20.000 Bulgar tarafından savunulan vadiden geçemedi.^[25] Bizans İmparatoru, zorluklara rağmen saldırıyı terk etmedi. Duvardaki saldırıları sürdürürken General Nikiforos Ksifias'a askerlerine Belasitsa dağının etrafında manevra yaparak Bulgarları arkadan tehdit etmesini emretti.^[26][27] Ksifias, birliklerini onu Bulgarların arka tarafına götüren dik bir yola yönlendirdi.^[26] 29 Temmuz'da Ksifias Bulgar savunucularına saldırarak onları vadide tuzağa düşürdü.^[27] Bulgarlar bu yeni tehditle yüzleşmek için kulelerini terk ettiler ve Basileios ön cepheyi geçip duvarı yıkmayı başardı.^[23][28]

Bozgunun kargaşasında, binlerce Bulgar askeri öldürüldü ve geri kalanlar umutsuzca batıya kaçmaya çalıştı. Samuil ve oğlu Gavril Radomir, ordularına yardım etmek için Strumitsa kalesindeki karargahlarından hemen doğuya yöneldi, ancak Mokrievo köyü (modern Kuzey Makedonya) yakınlarındaki çaresiz bir çatışmada hızla ilerleyen düşman tarafından ezildiler.^[29] Mokrievo'da çok sayıda Bulgar askeri öldürüldü ve çok daha fazlası esir alındı.^[30] İmparator Samuil zar zor kurtuldu, ancak babasını kendi atına bindiren ve onu Pirlepe'de güvenli yere götüren oğlunun cesareti sayesinde kurtulabildi. Prilep'ten Samuil, Prespa'ya döndü ve Gavril Radomir mücadeleye devam etmek için Strumitsa'ya yöneldi.^[31]

Sonraki gelişmeler

Belasitsa Muharebesi

Ayrıca bakınız: Strumitsa Muharebesi

Zaferinden sonra II. Basileios, tüm Vardar vadisini tutmanın anahtarı olan Strumitsa'ya doğru ilerledi. Bizanslılar şehre giderken ilerlediklerinin doğusundaki Matsukion kalesini ele geçirdiler.^[32] Bizans İmparatoru ayrıca Strumitsa'yı kuşatmak ve güneydeki tüm surları yıkmak ve Selanik'e geçişi temizlemek için Theofilaktos Botaneiatis'in komutasına bir ordu gönderdi. II. Basileios, askerlerinin geri kalanıyla şehrin kendisini kuşattı. Bulgarlar, Botaneiatis'in surları yıkmasına izin verdiler, ancak o ve ordusu, görevleri tamamlandıktan kısa bir süre sonra dar bir vadide Bulgar akıncıları tarafından pusuya düşürüldü. Ardından gelen savaşta Botaneiatis tamamen mağlup edildi ve Bulgar komutan Gavril Radomir bizzat Botaneiatis'i mızrağıyla bıçakladı.^[33][34] Sonuç olarak, II. Basileios, Strumitsa kuşatmasını terk etmek ve geri çekilmek zorunda kaldı. Dönüşte, cubicularius Sergius'un belagatı ile Melnik savunucularını teslim olmaya ikna etti,^[35] bu kasaba güneyden Sofya'ya giden ana yolu koruduğu için Bulgarlar için bir başka ağır darbe oldu.

Esirler

İoannis Skilicis, II. Basileios'un Bulgar ordusunu tamamen bozguna uğrattığını ve 15.000 esir aldığını (Kekavmenos'a göre 14.000) kaydeder. Ancak Vasil Zlatarski gibi modern tarihçiler bu rakamların abartılı olduğunu iddia eder. Manasses Vakainamesi'nin 14. yüzyıl Bulgarca tercümesi mahkûmların sayısını 8.000 olarak gösterir. II. Basileios, tutukluları 100 kişilik gruplara ayırdı, her grupta 99 kişiyi kör etti ve diğerlerini eve götürebilmesi için her birinde bir adamı tek gözle bıraktı;^[36] bu, Basileios'un gözde generali ve danışmanı Botaneiatis'in ölümüne misilleme ve ayrıca Bulgar moralini kırmak için yapıldı.^[37] Bir başka olası neden, Bizans gözünde Bulgarların otoritelerine karşı isyancılar olmaları ve asilere verilen olağan cezanın kör edilmek olmasıydı.^[38] Bu eylem için II. Basileios, Boulgaroktonos (Yunanca: Βουλγαροκτόνος, Bulgarca: Българоубиец), "Bulgar-Kıran" takma adını kazandı. Samuil, 6 Ekim 1014'te askerlerinin kör olduğunu gördüğü için kalp krizinden öldü.^[39][40]

Neticesi

Güneydoğu Avrupa y. 1000. Bizans mülkleri ve bağımsız batı Bulgaristan tasvir edilmiştir. O zamana kadar doğu Bulgaristan da Bulgarların elindeydi.

Botaneiatis'in ölümü ve onu takip eden dört yıllık savaş, Bizans başarısının tamamlanmadığını gösterir.^[41] Bazı modern tarihçiler, Bulgar yenilgisinin Skilicis ve Kekavmenos tarafından anlatıldığı kadar eksiksiz olduğundan şüphe ederler.^[42] Diğer tarihçiler, iki ay sonra İmparator Samuil'in ölümünün Bulgaristan için çok daha önemli olduğunu vurgularlar.^[43] Varisleri Gavril Radomir ve İvan Vladislav, II. Basileios'un saldırılarına etkin bir şekilde direnemediler ve Bulgaristan 1018'de tamamen mağlup oldu.^[44] O yıl İmparator İvan Vladislav, Dyrrhachium Muharebesi'nde öldürüldü,^[45] ve Bulgaristan, 1185'te Asen kardeşlerin önderliğindeki başarılı ayaklanmaya kadar Bizans İmparatorluğu'nun bir eyaleti oldu.

Tarih yazımındaki diğer tezler, savaşın önemini vurgulamaktadır. Belasitsa savaşının bir sonucu olarak, Bulgar ordusu geri getirilemeyen ağır kayıplar verdi. Merkezi hükûmetin İmparatorluğun çevre ve iç vilayetlerini kontrol etme kabiliyeti azaldı ve yerel ve taşra valilerinin eylemleri Bizans ile savaşın sonucu için daha belirleyici hale geldi. Birçoğu gönüllü olarak Basileios'e teslim oldu.^[46]

Muharebe, 1018'den sonra Bizans İmparatoru'nun üstünlüğünü kabul etmek zorunda kalan Sırpları ve Hırvatları da etkiledi.^[47][48] Bizans İmparatorluğu'nun sınırları 7. yüzyıldan bu yana ilk kez tekrar Tuna'ya ulaşarak, Bizans'ın Tuna'dan Mora'ya, Adriyatik Denizi'nden Karadeniz'e tüm Balkan yarımadasını kontrol etmesine olanak sağladı.^[49]

Kaynakça

Özel

1. Mutafchiev 1992, s. 59.
2. Gyuzelev 1983, s. 68.
3. Bozhilov 1983, ss. 115-116, 124-126, 137-144.
4. Pirivatrich 2000, ss. 58-59.
5. Selected sources 2004, Ioannes Scylitzes, Historia, Vol. II, s. 64.
6. Pirivatrich 2000, ss. 94-95.
7. Angelov & Cholpanov, ss. 39-41, 43-44.
8. Gyuzelev 1983, s. 71.
9. Nikolov 2005, s. 130.
10. Pirivatrich 2000, ss. 135-136.
11. Selected sources 2004, Ioannes Scylitzes, Historia, Vol. II, ss. 65–66.
12. Ioannes Scylitzes, Historia, II, p. 45
13. Zlatarski 1994, ss. 731-732, 736.
14. Nikolov 2005, ss. 179-180.
15. Samuil, Belasitsa ile Ograzhden arasında siper kazıkları çaktırıldı (Bulgarca) – G. Mitrev, The palisade of Samuel and the battle in 1014^{[ölü/kırık bağlantı][ölü/kırık bağlantı]}, pp. 76–79, in: Macedonian Review (journal), Bulgarca, 1993, issue 2
16. Ostrogorski 1998, ss. 404-405.
17. Nikolov 2005, s. 131. G. Nikolov, yerel milis mangaları da dahil olmak üzere Bulgar ordusunun toplam sayısının en fazla 45.000 olduğunu tahmin eder. Bizans tarihçisi Georgius Monachus Continuatus, Bulgar ordusunda 360.000 asker olduğunu yazmıştır, bu çok abartılı bir sayıdır, gerçek 10 kat daha küçüktür..
18. Zlatarski 1994, ss. 731.
19. Nikolov 2005, s. 180.
20. Ioannes Scylitzes, Historia, II, p. 457
21. Zonaras, ibid., IV, p. 121
22. Nikolov 2005, s. 146.
23. Selected sources 2004, Ioannes Scylitzes, Historia, Vol. II, s. 66.
24. Zlatarski 1994, ss. 732-734.
25. Ioannes Scylitzes, Historia, p. 457
26. Cedrin, pp. 457–458. Georgios Kedrenos'un Tarihin Özeti, İoannis Skilicis, George Syncellus, Günah Çıkartıcı Theofanis ve diğer birkaç tarihçinin yazılarına dayanan bir derleme vakainamedir. Burada hangi baskıdan bahsedildiği açık değildir.
27. Savvides 1994, ss. 25-27.
28. Zlatarski 1994, ss. 734-736.
29. Angelov & Cholpanov, s. 55.
30. Greek sources on the History of Bulgaria (Bulgarca), Vol. VI 12 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., с. 284 (retrieved on 29.01.2008)
31. Zonaras, ibid., p. 121
32. Ioannes Scylitzes, Historia, p. 459
33. Zlatarski 1994, s. 738.
34. Angelov & Cholpanov, ss. 55-56.
35. Ioannes Scylitzes, Historia, р. 460
36. Ioannes Scylitzes, Historia, р. 458
37. Gyuzelev 1983, s. 74.
38. Pirivatrich 2000, s. 178. СS. Pirivatic indicates that blinding was the traditional punishment in Byzantium for a rebellion against the legitimate ruler..
39. Runciman 1930, s. 242.
40. Dobrev, Ivan (2004). Новооткритият надпис за цар Самуил и събитията в 1014 г. [The Newly Discovered Inscription of Tsar Samuel and the Events of the Year 1014]. Старобългарис-тика [Palaeobulgarica] (Bulgarca). 28 (3): 3-24.
41. Holmes, Catherine, Basil II (A.D. 976–1025) 13 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
42. Stevenson 2003, s. 4.
43. Zlatarski 1994, ss. 740-741.
44. Whittow 1996, ss. 387-388.
45. Runciman 1930, s. 248.
46. Nikolov 2005, ss. 130-131, 143.
47. Stephenson, P., The Balkan Frontier in the Year 1000, pp. 123–124 (в: Magdalino, P., Byzantium in the Year 1000, Brill 2003, 90-04-12097-1); Ostrogorsky, History of Byzantium, p. 408; Mutafchiev, Lecture notes on Byzantine history, Vol. ІІ, p. 280; Ćirković, Sima, Doseljavanje slovena i dukljanska država 16 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
48. Matanov 2002, Hırvatistan Bizans tarafından fethedilmedi, ancak onun vasalı oldu, s. 150.
49. Aleksandr Vasilyev. "6. The Macedonian epoch (867-1081) - Relations of the Byzantine Empire with the Bulgarians and Magyars". History of the Byzantine Empire, 324–1453 [Взаимоотношения Византийской империи с болгарами и мадьярами (Rusça)]. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2021.

Genel

• Mutafchiev, Petar (1992). Kniga za balgarite, Книга за българите [Book about the Bulgarians] (Bulgarca). Sofya: Bulgarian Academy of Sciences Publishing House. ISBN 954-430-128-3.
• Gyuzelev, Vasil (1983). "Kratka istoria na Balgaria, Кратка история на България" [Short History of Bulgaria]. Dimitrov, Ilcho (Ed.). Balgaria ot vtorata chetvart na X do nachaloto na XI vek, България от втората четвърт на Х до началото на ХІ век [Bulgaria from the second quarter of the 10th century to the beginning of the 11th century] (Bulgarca). Sofya: Science and Arts Publishers.
• Bozhilov, Ivan (1983). Tsar Simeon Veliki (893–927): Zlatniyat vek na Srednovekovna Balgaria, Цар Симеон Велики (893–927): Златният век на Средновековна България [Tsar Simeon the Great (893–927): The Golden Century of Medieval Bulgaria] (Bulgarca). Sofya: Fatherland Front Publishers.
• Pirivatrich, Sardzan (2000). Samuilovata darzhava. Obhvat i harakter, Самуиловата държава. Обхват и характер [The State of Samuel. Territory and Characteristics] (Bulgarca). Sofya: AGATA-A Publishing Group. ISBN 954-540-020-X.
• Angelov, Dimitar; Cholpanov, Boris (1994). Balgarska voenna istoria prez srednovekovieto (X-XV vek), Българска военна история през средновековието (Х-XV век) [Bulgarian Military History in the Middle Ages (10th–15th centuries)] (Bulgarca). Sofya: Bulgarian Academy of Sciences Publishers. ISBN 954-430-200-X.
• Nikolov, Georgi (2005). Tsentralizam i regionalizam v rannosrednowekovna Balgariya (kraya na VII — nachaloto na XI vek), Централизъм и регионализъм в ранносредновековна България (края на VII — началото на XI век) [Centralism and regionalism in early Medieval Bulgaria (end of the 7th – beginning of the 11th centuries)] (Bulgarca). Sofya: Academic Press Marin Drinov. ISBN 954-430-787-7.
• Podbrani izvori za balgarskata istoriya, Tom II: Balgarskite darzhavi i Balgarite prez Srednovekovieto, Подбрани извори за българската история, Том ІІ: Българските държави и българите през Средновековието [Selected sources for the Bulgarian history, Volume II: The Bulgarian states and the Bulgarians in the Middle Ages] (Bulgarca). Sofya: TANGRA TanNakRa IK. 2004. ISBN 954-9942-40-6.
• Zlatarski, Vasil (1994) [1927]. История на българската държава през средните векове. Том I. История на Първото българско царство, Част II. От славянизацията на държавата до падането на Първото царство (852—1018) [History of Bulgaria in the Middle Ages. Vol. 1. History of the First Bulgarian Empire, Part 2. From the Slavicization of the state to the fall of the First Empire (852—1018)] (Bulgarca). Sofya: Marin Drinov Academic Publishers. ISBN 954-430-299-9. 23 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2021.
• Ostrogorski, Georgi (1998). Istoriya na Vizantiyskata darzhava, История на византийската държава [History of the Byzantine state] (Bulgarca). Sofya: Academic Press Marin Drinov. ISBN 954-8079-92-5.
• Savvidēs, Alexis G. K. (1994). "Προσωπογραφικό σημείωμα για τον Βυζαντινό στρατηλάτη Νικηφόρο Ξιφία [Profile of Byzantine soldier Nicephoros Xifias]". Βυζαντινή προσωπογραφία, τοπική ιστορία και βυζαντινοτουρκικές σχέσεις [Byzantine Prosopography, Topical History and Byzantine-Turkish Relations] (Yunanca). Atina: Κριτική Ιστορική Βιβλιοθήκη. ISBN 960-218-089-7.
• Runciman, Steven (1930). "The end of an Empire". A History of the First Bulgarian Empire (İngilizce). Londra: G. Bell and Sons. OCLC 458819568. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2021.
• Stevenson, Paul (2003). The Legend of Basil the Bulgar-Slayer (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 0-521-81530-4.
• Whittow, Mark (1996). Making of Orthodox Byzantium (İngilizce). New Studies in Medieval History. ISBN 0-333-49601-9.
• Matanov, Hristo (2002). Средновековните Балкани. Исторически очерци [The Medieval Balkans. Historical Essays] (Bulgarca). Sofya: Paradigma Publishers. ISBN 954-9536-61-0.

Konuyla ilgili yayınlar

• İoannis Skilicis, Synopsis Historion 13 Temmuz 2001 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., translated by Paul Stephenson. Original Greek version 13 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Treadgold, Warren (1997). A History of the Byzantine State and Society (İngilizce). Stanford, Kaliforniya: Stanford University Press. ISBN 0-8047-2630-2.
• Mutafchiev, Petar, Lecture notes on Byzantine history (Lektsii po istoria na Vizantia, Лекции по история на Византия),in Bulgarian, Vol. II, Anubis Publishers, Sofya 1995, 954-426-063-3 (т. 2)
• Pavlov, Plamen, The Sunset of the First Bulgarian Kingdom (1015–1018) (Zalezat na Parvoto balgarsko tsarstvo (1015–1018), Залезът на Първото българско царство (1015–1018)), in Bulgarian, Marin Drinov Academic Publishers, Sofya, 1999, 954-430-630-7
• Ćirković, Sima, Doseljavanje slovena i dukljanska država 16 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., from Montenegrina digitalna biblioteka crnogorske kulture on 20 November 2007.
• Holmes, Catherine, Basil II (A.D. 976–1025) 13 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., publ. in: De Imperatoribus Romanis 16 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., An Online Encyclopedia of Roman Emperors retrieved on 16 November 2007.
• The battle of Kleidion (in English)., retrieved on 28 January 2008.
• The battle of Kleidion (in French)., retrieved on 28 January 2008.
• Jireček, K. J. (1876). Geschichte der Bulgaren (Almanca). Nachdr. d. Ausg. Prag 1876, Hildesheim, New York : Olms 1977. ISBN 3-487-06408-1., pp. 195–200 (pp. 195–197, 200 can be seen inside the link)