Parantez

Ayraç ya da parantez, bir noktalama işareti. Yay, köşeli ve çengelli parantez olmak üzere başlıca 3 çeşidi vardır. Bunun haricinde yatık V şeklinde parantezlere de rastlanır. Türkçede parantez sözcüğüyle çoğunlukla yay parantez kastedilir.

Parantez
kesme işareti ’  ' ayraçlar [ ]  ( )  { }  ⟨ ⟩ iki nokta : virgül , kısa çizgi - uzun çizgi — üç nokta …  ...  . . . ünlem işareti ! nokta . soru işareti ? tırnak işareti “ ” tek tırnak işareti ‘ ’ noktalı virgül ; eğik çizgi / boşluk ␣ Diğer Tipografik İşaretler ve işareti & yıldız işareti * kuyruklu a @ ters eğik çizgi \ madde işareti • düzeltme işareti ˆ derece ° denden işareti ″ ters ünlem işareti ¡ ters soru işareti ¿ kare işareti # yüzde işareti % paragraf işareti ¶ türev işareti ′ bölüm işareti (çengel işareti) § tilde ~ alt çizgi _ Fikrî mülkiyet hukuku telif hakkı simgesi © tescilli marka simgesi ® marka simgesi ™ Para birimi simgeleri $ € ₺ £ Ayrıca bakınız Diyakritik işaretler
görüntüle tartış değiştir

Kullanım

Cümle içinde, cümlenin yapısı ile doğrudan ilgili olmayan açıklamalar yapılması amacı ile kullanılır. Cümle içinde bir sözcük ya da cümleden sonra yapılması uygun görülen açıklamalar ayraç içine alınır.

• Frank Capra (1897-1991) Amerikalı bir film yönetmenidir. / Dolmabahçe Sarayı yapılana dek (1853) bütün Osmanlı Padişahları Topkapı Sarayı'nda oturmuştur.

Eşanlamdaki sözcükler, eş değerdeki tarihler ve rakamlar ayraç içinde gösterilir.

• İnsan ikrarından (sözünden), hayvan yularından tutulur. / Ormana ulaşmak için 45 mil (75 kilometre) daha gitmelisiniz.

Tiyatro yapıtları ve senaryolarda sahnede yapılacak hareketler ve ek açıklamalar ayraç içinde kullanılır.

• Ali - (silahını arkasında gizleyerek) Buyrun, nasıl yardımcı olabilirim? / Anahtar nerede? (Kilitte tıkırtılar)

Alıntı yapılan eser ve yazarları belirtmek amacı ile kullanılır.

• Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. (M. Kemal Atatürk)

Alıntılarda, orijinal metinde belirtilmemiş sözcük veya bölümler eklenirken kullanılır.

• O (Ahmet) bizimle birlikteydi.

Bir söze alay veya küçümseme anlamı kazandırmak için kullanılan ünlem işareti yay ayraç içine alınır:

• Elbette sen korkusuz (!) birisin.

Bir bilginin şüphe ile karşılanan veya kesin olmadığını göstermek için kullanılan soru işareti yay ayraç içine alınır:

• Onun çok deneyimli (?) bir kişi olduğunu hepimiz biliriz elbette.

Bir konunun anlatımı sırasında maddeler sıralanırken rakam ve harflerden sonra yarım ayraç kullanılır. Örnek:

1) Basit önermeler

2) Bileşik önermeler

Ayraç, matematikte işlem sırasını veya büyüklükleri belirtmek için kullanılır.

• (2x2)+3=7

Matematikte fonksiyonlarda kullanılır.

• f(x) - Fonksiyon f'nin değişken x'e uygulanmasını ifade eder.

Diğer noktalama işaretleri ile birlikte kullanım

Ünlem, soru, nokta, virgül gibi noktalama işaretleri tırnak işaretinin içine, ayracın ise dışına (ayraçtan sonra) konulur.

• Köpeksiz sürüye kurt girer (iner).
• Kurda "Neden boynun kalın?" demişler: "İşimi kendim görürüm de ondan." demiş.

Ayraç ile tırnak işaretinin kullanılacağı yerlerin birbirine karıştırılması halinde anlama bakılır. Tırnak işareti içindeki sözcük ve cümleler çıkartıldığında anlam bozulurken ayraç içindeki sözcük ve cümleler çıkartıldığında anlam bozulmaz:

• Hatasız (kusursuz) kul olmaz. - Kusursuz kelimesi çıkartıldığında cümle anlam kaybına uğramaz.
• Cahit Sıtkı'nın "Otuzbeş Yaş" adlı şiirini ilk kez ortaokulda okumuştum. -Otuzbeş Yaş kelime öbeği çıkartıldığında cümle anlamsızlaşmaktadır.

Diğer dillerde

İngilizcede yay ayraç cümle içinde, cümlenin yapısı ile doğrudan ilgili olmayan açıklamalar yapılması amacı ile kullanılır.

• John Lennard (in "The exploitation of parentheses in English printed verse") usefully coined the term lunula to refer specifically to the opening curved bracket, the closing curved bracket and the textual contents between.
• Senator Kennedy (Massachusetts) spoke at length.

Fransızcada çift ok ayraç (guillemet) alıntılarda tırnak işareti yerine kullanılır:

• « Quand je regarde l'Histoire, j'y vois des heures de liberté et des siècles de servitude. » (Joseph Joubert)

Ayrıca bakınız

• Köşeli ayraç
• Parantez cümlesi

Kaynakça

Genel

• Yazım Kuralları Türk Dil Kurumu
• Türkçe Dilbilgisi, Mehmet Hengirmen, 2005
• Türk Dilbilgisi, Göksun Haydar, 1993
• Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, 1979

Dipnot