Paraon

Ang Paraon (Ingles: Pharaoh) ( /ˈfɛəroʊ/, /USalsoˈfeɪ.roʊ/;^[3] Wikang Ehipsiyo: pr ꜥꜣ;^{[note 1]} Coptic: ⲡⲣ̅ⲣⲟ, romanisado: Pǝrro; Biblical Hebrew: פַּרְעֹה Părʿō) ay titulo na ginamit sa mga hari o monarka ng Sinaunang Ehipto mula sa Unang dinastiya ng Ehipto (c. 3150 BCE) hanggang sa pagkakasakop sa teritoryo ng Sinaunang Ehipto ng Imperyong Romano.^[4] Pero "hari" ang titulong madalas na ginagamit ng mga sinaunang Ehipsiyo para sa kanilang mga monarka, anoman ang kasarian ng mga ito, sa kalagitnaan ng Ikalabingwalong Dinastiya sa Bagong Kaharian. Sa mas naunang mga dinastiya ng Sinaunang Ehipto, tatlong pamagat ang ginamit ng mga pinuno nito: ang Horus, Sedge at Bubuyog(nswt-bjtj), at Ang Dalawang Babae o Nebty (nbtj) name.^[5] Idinagdag kalaunan ang Ginintuang Horus at ang mga titulong nomen at prenomen kalaunan.^[6]

Paraon ng Sinaunang Ehipto
Ang Pschent ay nagsama ng Deshret ng Ibabang Ehipto at Hedget ng Itaas na Ehipto.
Larawan ng isang Paraon na may suot na nemes sa ulo, pekeng balbas at shendyt (kilt) (pagkatapos ni Djoser ng Ikatlong dinastiya ng Ehipto
Detalye
Estilo	Horus, Nebty
Unang monarko	Haring Narmer o Haring Menes (ayon sa tradisyon) (Ang unang gamit ng pamagat ng Paraon para sa isang hari ng Ehipto ay kay Merneptah)
Huling monarko	Nectanebo II (huling katutubo)[1] Caesarion (huling aktuwal) Maximinus Daia (last to be referred to as pharaoh) [2]
Itinatag	c. 3150 BCE
Binuwag	343 BCE (huling katutubong paraon)[1] 30 BCE (huling Griyegong paraon) 314 CE (huling Emperador Romano na tinawag na paraon)[2]
Tahanan	Thinis: (3150 BCE – 2686 BCE) – Dinastiyang I at Dinastiyang II Memphis: (2686 BCE– 2160 BCE) – Dinastiyang III hanggang Dinastiyang VIII Heracleopolis Magna: (2160 BCE – 2040 BCE) – Dinastiyang IX at Dinastiyang X Thebes, Ehipto: (2135 BCE – 1985 BCE) – Dinastiyang XI Itjtawy: (1985 BCE – c.1700 BCE) – Dinastiyang XII at Dinastiyang XIII Avaris: (1725 BCE – 1550 BCE) – Dinastiyang XIV at Dinastiyang XV (Hyksos) Thebes: (c.1700 BCE – c. 1353 BCE) – Dinastiyang XVI hanggang Dinastiyang XVIII bago ang Akhenaten Akhetaten: (c. 1353 BCE – c. 1332 BCE) – Akhenaten ng Dinastiyang XVIII Thebes, Ehipto: (c. 1332 BCE – 1279 BCE) – Dinastiyang XVIII at Dinastiyag XIX hanggang kay Seti I Pi-Ramesses: (1279 BCE – 1078 BCE) – Dinasityang XIX mula kay Ramesses II at Dinastiyang XX Tanis: (1078 BCE – 945 BCE) – Dinastiyang XXI Bubastis/Tanis: (945 BCE – 715 BCE) – Dinastiyang XXII Leontopolis/Thebes: (818 BCE – 715 BCE) – Dinastiyang XXIII Sais: (725 BCE – 715 BCE) – Dinastiyang XXIV Memphis (715 BCE – 664 BCE) – Dinastiyang XXV. Ang mga pinunog Kushite ay nakabase sa Napata, Sudan ngunit namuno sa Ehipsto mula sa Memphis) Sais: (664 BC – 525 BC) – Dinastiyang XXVI Memphis: (525 BC – 404 BCE) – Dinastiyang XXVII. Unang satrapiya ng Sinaunang Ehipto sa ilalim ng Imperyong Akemenida Sais: (404 BCE – 399 BCE) – Dinastiyang XXVIII Mendes: (399 BCE – 380 BCE) – Dinastiyang XXIX Sebennytos: (380 BCE – 343 BCE) – Dinastiyang XXX Memphis: (343 BCE – 332 BCE) – Dinastiyang XXXI(ikalawang satrapiya ng Ehipto]] sa ilalim ng Imperyong Akemenida) Alehandriya: (332 BCE – 641 CE) – panahong Greko-Romano
Naghirang	Diyos

pr-ˤ3 "Great house" sa hiroglipo

nswt-bjt "King of Upper and Lower Egypt" sa hiroglipo

Sentro ng pang-araw-araw na buhay ng mga mamamayan ang Sinaunang relihiyong Ehipsiyo sa lipunan ng Sinaunang Ehipto. Isa sa mga tungkulin ng Paraon ang pagiging tagapamagitan ng mga Diyos at mga tao. Kaya naman may tungkuling sibil at relihiyoso ang mga Paraon. Ang Paraon ang may-ari ng lahat ng lupain ng Sinaunang Ehipto, nagpapasá ng mga batas, naniningil ng buwis, at nagtatanggol laban sa mga mananakop na bansa bilang punong komandante ng hukbo.^[7] Sa tungkuling panrelihiyon, ang Paraon ang nagsasagawa ng mga seremonya at pumipili ng mga lugar na pagtatayuan ng mga templong panrelihiyon. Tungkulin din ng Paraon ang pagpapanatili ng Maat o kaayusan ng uniberso, balanse, at hustisya. Kabilang dito ang pakikidigma laban sa mga kaaway na bansa kung kinakailangan o kapag pinaniniwalaang makadaragdag ito sa Maat, gaya ng pagkuha ng pinagkukunang-yaman.^[8]

Bago ang pag-iisa ng Mataas at Mababang Ehipto, ang Deshret o "Pulang Korona" ang simbolo ng Mababang Ehipto,^[9] habang ang Hedjet o "Puting Korona" naman ang isinusuot ng mga hari ng Mataas na Ehipto.^[10] Pagkatapos ng pag-iisa ng dalawang kahariang ito, ang Pschent, ang pinagsamang pula at puting korona, ang naging opisyal na korona ng paraon.^[11] Sa paglipas ng mga panahod, nagkaroon ng mga bagong pantakip sa ulo gaya ng Khat, Nemes, Atef, ang koronang Hemhem, at Khepresh na unang ginamit sa iba't ibang mga dinastiya.

Etimolohiya

Hango ang salitang Paraon sa salitang Ehipsyong pr ꜥꜣ, */ˌpaɾuwˈʕaʀ/ "dakilang bahay", na isinusulat gamit ang dalawang bilateral hieroglyph na pr "bahay" at ꜥꜣ "haligi", na dito ay nangangahulugang "dakila" o "mataas". Ito ang tawag sa maharlikang palasyo at ginagamit lamang sa mga pariralang gaya ng smr pr-ꜥꜣ "Tagapaglingkod ng Mataas na Bahay", na espesipikong tumutukoy sa mga gusali ng korte o palasyo.^[12] Mula sa Ikalabingdalawang dinastiya ng Ehipto, lumitaw ang salitang ito sa wish formula na "Dakilang Bahay, Nawa'y Mabuhay, Sumagana, at Lumusog", ngunit muli ay tumutukoy lamang sa maharlikang palace, hindi sa isang tao.

Ang kauna-unahang halimbawa kung saan espesipikong tumukoy sa isang pinuno ang pr ꜥꜣ ay sa isang liham kay Akhenaten (naghari mula 1353–1336 BCE) na para kay "Dakilang Bahay, L, W, H, ang Panginoon".^[13][14] Gayunman, may posibilidad na unang ginamit ang pr ꜥꜣ bilang pagtukoy sa tao kay Thutmose III (c. 1479–1425 BCE), depende kung mapatutunayang sa kaniya tumutukoy ang isang inskripsiyon sa Templo ng Armant.^[15]

Gayunman, sa panahon ng Ikadalawampu't Isang Dinastiya (ikasampung siglo BCE), sa halip na gamitin nang mag-isa at para tumukoy sa palasyo gaya noong una, nagsimula itong mapasama sa iba pang mga titulong inilalagay bago ang pangalan ng hari, at mula noong Ikadalawampu't Limang Dinastiya (ikawalo hanggang ikapitong siglo BCE, sa pagtatapos ng Third Intermediate Period), ginamit ito bilang nag-iisang titulong pandangal na ikinakabit bago ang maharlikang titulo.

Magmula noong Ikalabinsiyam na Dinastiya, ginagamit na ang pr-ꜥꜣ nang mag-isa at kasingdalas ng s ḥm "Kamahalan".^[16] Samakatwid, nagbago ang salitang ito mula sa isa na espesipikong tumutukoy sa isang gusali tungo sa isang mapagpitagang katawagan para sa pinunong naninirahan sa gusaling iyon.

Ang unang kinikilalang paglitaw ng titulong "paraon" may kinalaman sa pangalan ng isang pinuno ay matatagpuan sa Taóng 17 ni Siamun (ikasampung siglo BCE) sa isang tipak mula sa Karnak Priestly Annals, isang relihiyosong dokumento. Dito, espesipikong iniuugnay ang pagpasok ng isang indibidwal sa pagkaparing Amun sa paghahari ni "Paraon Siamun". ^[17] Nagpatuloy ang bagong kaugaliang ito sa tagapagmana niyang si Psusennes II, pati na sa mga sumunod na kahaliling hari ng ikadalawampu't dalawang dinastiya. Halimbawa, ang Large Dakhla stela ay espesipikong kinilala bilang mula sa Taóng 5 ng haring si "Paraon Shoshenq, minamahal ni Amun", na kinikilala ng mga Ehiptologo bilang si Shoshenq I—ang nagtatag ng Ikadalawampu't Dalawang Dinastiya—pati na ni Alan Gardiner sa kaniyang orihinal na publikasyon ng stelang ito noong 1933.^[18] Si Shoshenq I ang ikalawang tagapagmana ni Siamun. Samantala, nagpatuloy ang tradisyon ng pagtukoy sa soberano bilang pr-ꜥꜣ sa mga opisyal na Ehipsyong naratibo.

Mga sanggunian

1. Clayton 1995, p. 217. "Although paying lip-service to the old ideas and religion, in varying degrees, pharaonic Egypt had in effect died with the last native pharaoh, Nectanebo II in 343 BC"
2. von Beckerath, Jürgen (1999). Handbuch der ägyptischen Königsnamen. Verlag Philipp von Zabern. pp. 266–267. ISBN 978-3422008328.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
3. Wells, John C. (2008), Longman Pronunciation Dictionary (ika-3rd (na) edisyon), Longman, ISBN 9781405881180{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
4. Clayton, Peter A. Chronicle of the Pharaohs the Reign-by-reign Record of the Rulers and Dynasties of Ancient Egypt. London: Thames & Hudson, 2012. Print.
5. Wilkinson, Toby A. H. (2002-09-11). Early Dynastic Egypt (sa wikang Ingles). Routledge. ISBN 978-1-134-66420-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
6. Bierbrier, Morris L. (2008-08-14). Historical Dictionary of Ancient Egypt (sa wikang Ingles). Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6250-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
7. "Pharaoh". AncientEgypt.co.uk. The British Museum. 1999. Nakuha noong 20 Disyembre 2017.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
8. Mark, Joshua (2 Setyembre 2009). "Pharaoh - World History Encyclopedia". World History Encyclopedia. Nakuha noong 20 Disyembre 2017.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
9. Hagen, Rose-Marie; Hagen, Rainier (2007). Egypt Art. New Holland Publishers Pty, Limited. ISBN 978-3822-85458-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
10. "The royal crowns of Egypt". Egypt Exploration Society. 7 Marso 2019. Inarkibo mula sa orihinal noong 2022-05-18. Nakuha noong 2022-05-02.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
11. Gaskell, G. (2016). A Dictionary of the Sacred Language of All Scriptures and Myths (Routledge Revivals). Routledge. ISBN 978-1-317-58942-6.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
12. A. Gardiner, Ancient Egyptian Grammar (3rd edn, 1957), 71–76.
13. Hieratic Papyrus from Kahun and Gurob, F. LL. Griffith, 38, 17.
14. Petrie, W. M. (William Matthew Flinders); Sayce, A. H. (Archibald Henry); Griffith, F. Ll (Francis Llewellyn) (1891). Illahun, Kahun and Gurob : 1889-1890. Cornell University Library. London : D. Nutt. pp. 50.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
15. Robert Mond and O.H. Meyers. Temples of Armant, a Preliminary Survey: The Text, The Egypt Exploration Society, London, 1940, 160.
16. Doxie, Denise M. (1998). Egyptian Non-Royal Epithets in the Middle Kingdom: A Social and Historical Analysis. BRILL. p. 119. ISBN 90-04-11077-1.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
17. J-M. Kruchten, Les annales des pretres de Karnak (OLA 32), 1989, pp. 474–478.
18. Alan Gardiner, "The Dakhleh Stela", Journal of Egyptian Archaeology, Vol. 19, No. 1/2 (May, 1933) pp. 193–200.

Tingnan ang katumbas na artikulo sa Wikipediang Ingles para sa mas malawak na pagtalakay ng paksang ito.

Pharaoh

Ang lathalaing ito na tungkol sa Agham ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa pagpapalawig nito.

1. Likely pronounced parūwʾar in Old Egyptian (c. 2500 BCE) and Middle Egyptian (c. 1700 BCE), and pərəʾaʿ or pərəʾōʿ in Late Egyptian (c. 800 BCE)