เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ)

เจ้าพระยาพิษณุโลก^[3] มีนามเดิมว่า เมฆ เป็นควาญช้างในกรมพระคชบาล และเป็นผู้สำเร็จราชการเมืองพระพิษณุโลกรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ^[4]: 63

เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ)
ผู้สำเร็จราชการเมืองพิษณุโลก
ดำรงตำแหน่ง พ.ศ. 2251 – พ.ศ. 2275
กษัตริย์	สมเด็จพระที่นั่งท้ายสระ
ก่อนหน้า	กรมพระราชวังบวร
ถัดไป	เจ้าพระยาสุรสีห์[note 1]
ข้อมูลส่วนบุคคล
บุตร	เจ้าพระยานเรนทราภัย เจ้าพระยาสุรินทรภักดี เจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์
บุพการี	พระมหาราชครู ​ (บิดา)

ประวัติ

เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ) เป็นเชื้อสายพราหมณ์เป็นบุตรของ พระมหาราชครู พระราชปุโรหิตาจารย์ ราชสุภาวดี ศรีบรมหงส์ องค์บุริโสดม พรหมทิชาจารย์ (มูริศโดมโรมรามราช)^[5]: 19 ราชปุโรหิตในรัชกาลสมเด็จพระเพทราชา สืบสายลงมาจาก พราหมณ์ศิริวัฒนะ ราชปุโรหิตในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ซึ่งเข้ามาอยู่ที่กรุงสุโขทัยก่อนจะรับราชการในกรุงศรีอยุธยา และเป็นพี่น้องกับ ผล (ต่อมาเป็น เจ้าพระยามหาสมบัติ รัชกาลสมเด็จพระที่นั่งท้ายสระ)^[6]: 87

ต่อมา เมฆ มีบุตร 3 คน^{[7]: (ก.) [3]} คือ บุญเกิด (ต่อมาเป็น เจ้าพระยานเรนทราภัย) บุญมี (ต่อมาเป็น เจ้าพระยาสุรินทรภักดี) และ อู่ (ต่อมาเป็น เจ้าพระยาชํานาญบริรักษ์)^[5]: 77

ในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี (พระเจ้าเสือ) ครั้งนั้น เมฆ ตัดมวยผมและละเพศพราหมณ์^[8] แล้วเข้ารับราชการในกรมมหาดเล็ก^[5]: 58 ต่อมาได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น หลวงทรงบาศ (เมฆ) ตำแหน่งควาญท้ายช้างพระที่นั่ง กรมพระคชบาล (กรมช้าง)^[9]: 331

มีเหตุการณ์ของ หลวงทรงบาศ (เมฆ) แสดงความกตัญญู^[9]: 331 ต่อสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 2 พระองค์ของพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี กล่าวคือ เมื่อปีมะเมียจัตวาศก^{[4]: 63 [9]: 331 [5]: 68–72} หลังจากสมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีเสด็จประพาสล้อมช้างในป่า เกิดเหตุการณ์สมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีทรงพระแสงของ้าวหมายจะฟันพระเศียรกรมพระราชวังบวรสถานมงคล (เจ้าฟ้าเพชร) แต่เจ้าฟ้าพรทรงยกด้ามพระแสงของ้าวขึ้นกันพระแสงของ้าวของพระราชบิดาไว้อย่างท่วงทัน เจ้าฟ้าพรทรงช้างเข้ากับช้างเจ้าฟ้าเพชร ทั้ง 2 พระองค์ต่างพากันขับช้างหนีพระราชบิดาไป สมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีทรงพระพิโรธยิ่งนักทรงไสช้างไล่ติดตามช้างพระราชโอรสทั้งสองพระองค์ ขณะนั้น หลวงทรงบาศ (เมฆ) ซึ่งอยู่ท้ายช้างพระที่นั่ง เห็นว่า ช้างของเจ้าฟ้าเพชรและเจ้าฟ้าพรนั้นหนีไปไม่ทัน หลวงทรงบาศ (เมฆ) จึงเอาขอท้ายช้างเกี่ยวท้ายช้างพระที่นั่งเข้าไว้ให้ค่อยรอช้างลง ส่วนเจ้าฟ้าเพชรและเจ้าฟ้าพรทรงกลัวพระราชอาญา จึงทรงรีบขับช้างบุกป่าหนีไป

สมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีจึงมีพระราชโองการตรัสประกาศแก่ข้าทูลละอองทั้งปวงว่า :-

ท่านทั้งหลายจงช่วยกันติดตามจับเอาตัวอ้ายขบถสองคนมาให้เราจงได้^{[4]: 63 [5]: 71}

แล้วจึงเสด็จกลับมายังพลับพลาที่ประทับ ณ บ่ายวันนั้น ส่วนตำรวจแลข้าราชการทั้งหลายก็ติดตามไปพบเจ้าฟ้าเพชรและเจ้าฟ้าพรแล้วนำมาถวาย ณ ค่ายหลวง สมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีจึงมีพระราชดำรัสสั่งให้ลงพระราชอาญาเฆี่ยนพระราชโอรสทั้ง 2 พระองค์ ยกหนึ่ง 30 ที^[5]: 72 แล้วให้พันธนา [มัด] เข้าไว้ด้วยสังขลิกพันธ์ [โซ่ตรวน] แล้วดำรัสสั่งให้ลงพระราชอาญาเฆี่ยนตอนเช้ายกหนึ่ง ตอนเย็นยกหนึ่งเป็นประจำทุกวัน จนกว่าสมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีจะเสด็จพระราชดำเนินกลับไปยังพระนคร^[4]: 63

ต่อมาในรัชกาลสมเด็จพระที่นั่งท้ายสระ ขณะที่ เจ้าฟ้าพร ทรงเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคลนั้น สมเด็จพระที่นั่งท้ายสระมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ตั้ง หลวงทรงบาศ (เมฆ) ควาญช้าง กรมพระคชบาล เป็น เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ)^{[4]: 65 [5]: 75} เป็นผู้สำเร็จราชการเมืองพระพิษณุโลก หัวเมืองชั้นเอก ถือศักดินา 10000 และตั้ง ผล เป็น ออกญาเพ็ชรัตนสงครามฯ (ผล) ผู้สำเร็จราชการเมืองเพชรบูรณ์ หัวเมืองชั้นโท ถือศักดินา 10000 เช่นกัน

เมื่อปลายรัชกาลสมเด็จพระที่นั่งท้ายสระเกิดสงครามแย่งชิงราชบัลลังก์ระหว่างเจ้าฟ้าอภัยและเจ้าฟ้าปรเมศร์ฝ่ายวังหลวง กับกรมพระราชวังบวรสถานมงคล (เจ้าฟ้าพร) ฝ่ายวังหน้า เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ) จึงได้ย้ายราชการเข้ามาในกรุงศรีอยุธยา^[4]: 65 ในฐานะข้าราชการชั้นผู้ใหญ่เพื่อประนีประนอมความขัดแย้งทั้งสองฝ่าย แต่ เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ) ถึงแก่อสัญกรรมเสียก่อนสิ้นรัชกาลสมเด็จพระที่นั่งท้ายสระ^{[4]: 65 [5]: 76}

บรรดาศักดิ์

• มหาดเล็ก
• หลวงทรงบาศ (เมฆ) กรมพระคชบาล รัชกาลสมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี

• พระยาปกฤษณุรักษ์ (เมฆ) จางวางกรมพระคชบาลฝ่ายพระราชวังบวรฯ^[9]: 331 รัชกาลสมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี

• พระยากลาโหมราชเสนา (เมฆ) เสนาบดีวังหน้า^[9]: 331 รัชกาลสมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี
• เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ) เจ้าเมืองพระพิษณุโลก หัวเมืองชั้นเอกอุ ศักดินา 10000 เอกอุ มีราชทินนามว่า เจ้าพระยาสุรสีห์พิศมาธิราช ชาติพัทยาธิเบศวราธิบดี อภัยพิริยบรากรมพาหุ เจ้าเมืองพิษณุโลกเอกอุ นา ๑๐๐๐๐ ขึ้นประแดงเสนาฏขวา รัชกาลสมเด็จพระที่นั่งท้ายสระ

ลำดับสาแหรก

ลำดับสาแหรกของเจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ)
4. พราหมณ์ศิริวัฒนะ                             2. พระมหาราชครู (มูริศโดมโรมรามราช)                                   1. เจ้าพระยาพิษณุโลก (เมฆ)

หมายเหตุ

1. เดิมเป็น หลวงจ่าแสนยากร^[1]: 153 ต่อมาคือ พระยาอภัยมนตรี ผู้ว่าที่สมุหนายก^[2]: 8

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. มานพ ถาวรวัฒน์สกุล. (2536). ขุนนางอยุธยา. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรม. 298 หน้า. ISBN 978-9-745-71443-4
2. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. (2459). "กฎหมายงานพระบรมศพครั้งกรุงเก่า (สอบเรื่องราวตำราพระเมรุกรมหลวงโยธาเทพฯ)," ใน เรื่องสมเด็จพระบรมศพ คือจดหมายเหตุงานพระเมรุครั้งกรุงเก่า กับพระราชวิจารณ์ของสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง. พิมพ์แจกในงานศพ อำมาตย์เอก พระยาทวาราวดีภิบาล (แจ่ม โรจนวิภาต) จางวางกรุงเก่า ปีมโรงอัฐศพ พ.ศ. ๒๔๕๙. พระนคร: โสภณพิพรรฒนากร. 43 หน้า.
3. เจือ นครราชเสนี. (2505). “ประวัติสังเขป เจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิง สิงหเสนี),” ใน สกุลสิงหเสนี และเครือญาติ. (พิมพ์ครั้งที่ 4). พิมพ์เป็นบรรณาการในงานฌาปนกิจศพ คุณหญิงตุ่ม ประเสริฐสุนทราศรัย ณ เมรุวัดจักรวรรดิราชาวาส พระนคร วันที่ ๓๐ เมษายน ๒๕๐๔. พระนคร: รุ่งเรืองธรรม. 124 หน้า.
4. วัดเทพลีลา. (2551). สายสกุล สิงหเสนี. วัดเทพลีลา บางกะปิ กทม. พิมพ์เป็นบรรณาการในงานพระราชทานเพลิงศพ นางสาวจวงจันทร์ สิงหเสนี ป.ภ.,ท.ช. ณ เมรุวัดเทพศิริรทราวาส วันอังคารที่ ๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๔๑. กรุงเทพฯ: [ม.ป.พ.]. 187 หน้า.
5. ศิริวัฒนอาณาทร (ผล ศิริวัฒนกุล), ขุน. (2509). "เรื่องเชื้อสายพระมหาราชครูศิริวัฒน แต่งและรวบรวมโดย ขุนศิริวัฒนอาณาทร (ผล ศิริวัฒนกุล)," ใน ที่ระลึกในการรับพระราชทานเพลิงเผาศพ นางสาวพร้อม ศิริวัฒนกุล ณ สุสานหลวง วัดเทพศิรินทราวาส ๓ ธันวาคม ๒๕๐๙. พระนคร: แพร่การช่าง. 150 หน้า.
6. สมบัติ พลายน้อย. (2534). ขุนนางสยาม. กรุงเทพฯ: มติชน. 271 หน้า. ISBN 978-9-747-11428-7
7. กรมศิลปากร. (2502). "ประวัติเจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี)," ใน ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๖๗ จดหมายเหตุเกี่ยวกับเขมรและญวนในรัชกาลที่ ๓ ตอนที่ ๑. พิมพ์เป็นที่ระลึกในงานพระราชทานเพลิงศพ คุณหญิงสำลี ยมาภัยพงศ์พิพัฒน์ ต.จ.รัตน.ว.ป.ร.๔ ณ เมรุวัดจักรวรรดิ์ราชาวาส วันที่ ๒๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๒. พระนคร: นิมิตรอักษร. 116 หน้า.
8. ปวัตร์ นวะมะรัตน. (2554). เจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ ผู้พิทักษ์บัลลังก์บ้านพลูหลวง คนโปรดผู้นำ-ผิดก็ไม่โดนลงโทษ. ศิลปวัฒนธรรม ฉบับมกราคม 2554. สืบค้นเมื่อ 12 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2566.
9. ก.ศ.ร. กุหลาบ ตฤษณานนท์. (2448). มหามุขมาตยานุกูลวงศ์ ว่าด้วยลำดับวงศ์ตระกูลขุนนางไทยทั้งสิ้นในแผ่นดินสยาม เล่มที่ 1. พระนคร: สยามประเภท, ร.ศ. 124.