สะเดา

บทความนี้เกี่ยวกับพืช สำหรับอำเภอในจังหวัดสงขลา ดูที่ อำเภอสะเดา

สะเดา (ชื่อวิทยาศาสตร์: Azadirachta indica; อังกฤษ: Siamese neem tree, Nim, Margosa, Quinine) เป็นไม้ที่มีถิ่นกำเนิดในประเทศอินเดีย เจริญได้ดีในที่แล้ง ใช้ประโยชน์ได้มากมายทั้งเป็นอาหารและสร้างที่อยู่อาศัย ในใบและเมล็ดสะเดามีสารอาซาดิเรซติน (Azadirachtin) ซึ่งมีฤทธิ์เป็นสารฆ่าแมลง ในเมล็ดมีน้ำมันที่เรียกว่า margosa oil ใช้เป็นสีย้อมผ้าและยาฆ่าพยาธิในสัตว์เลี้ยง ขยายพันธุ์ด้วยการเพาะเมล็ด แต่ต้องรีบนำไปเพาะทันทีหลังจากเมล็ดร่วง มิฉะนั้น จะสูญเสียความสามารถในการงอกไปอย่างรวดเร็ว ชื่ออื่นได้แก่ สะเลียม (ภาคเหนือ)  กะเดา (ภาคใต้)

สะเดา
ดอกและใบของสะเดา
สถานะการอนุรักษ์
ความเสี่ยงต่ำ  (IUCN 3.1)[1]
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	พืช Plantae
เคลด:	พืชมีท่อลำเลียง Tracheophytes
เคลด:	พืชดอก Angiosperms
เคลด:	พืชใบเลี้ยงคู่แท้ Eudicots
เคลด:	โรสิด Rosids
อันดับ:	เงาะ Sapindales
วงศ์:	กระท้อน Meliaceae
สกุล:	Azadirachta Azadirachta A.Juss., 1830 [2]
สปีชีส์:	Azadirachta indica
ชื่อทวินาม
Azadirachta indica A.Juss., 1830 [2]
ชื่อพ้อง[2]
รายการ Antelaea azadirachta (L.) Adelb. Antelaea canescens Cels ex Heynh. Antelaea javanica Gaertn. Azadirachta indica subsp. vartakii Kothari, Londhe & N.P.Singh Melia azadirachta L. Melia fraxinifolia Salisb. Melia hasskarlii K.Koch Melia indica (A.Juss.) Brandis Melia japonica Hassk. Melia parviflora Moon Melia pinnata Stokes

Azadirachta indica

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

ไม้ต้น สูง 15 - 25 เมตร เปลือกต้นแตกเป็นร่องลึกตามยาว ยอดอ่อนสีน้ำตาลแดง ใบ เป็นใบประกอบแบบขนนก ออกเรียงสลับรูปใบหอก กว้าง 3-4 ซม. ยาว 4-8 ซม. โคนใบมนไม่เท่ากัน ขอบใบจักเป็นฟันเลื่อย แผ่นใบเรียบ สีเขียวเป็นมัน ดอก ออกเป็นช่อที่ปลายกิ่งขณะแตกใบอ่อน ดอกสีขาวนวล กลีบเลี้ยงมี 5 แฉก โคนติดกัน กลีบดอกโคนติดกัน ปลายแยกเป็น 5 แฉก ผล รูปทรงรี ขนาด 0.8 - 1 ซม. ผิวเรียบ ผลอ่อนสีเขียว สุกเป็นสีเหลืองส้ม เมล็ดเดี่ยว รูปรี

การใช้ประโยชน์

ส่วนที่ใช้

ดอกช่อดอก  ขนอ่อน ยอด เปลือก ก้านใบ กระพี้ ยาง แก่น ราก ใบ ผล ต้น เปลือกราก น้ำมันจากเมล็ด

สรรพคุณ

• ดอก ยอดอ่อน  -  แก้พิษโลหิต กำเดา แก้ริดสีดวงในลำคอ คันดุจมีตัวไต่อยู่ บำรุงธาตุ ขับลม ใช้เป็นอาหารผักได้ดี
• ขนอ่อน - ถ่ายพยาธิ แก้ริดสีดวง แก้ปัสสาวะพิการ
• เปลือกต้น - แก้ไข้ เจริญอาหาร แก้ท้องเดิน บิดมูกเลือด
• ก้านใบ - แก้ไข้ ทำยารักษาไข้มาลาเรีย
• กระพี้ - แก้ถุงน้ำดีอักเสบ
• ยาง - ดับพิษร้อน
• แก่น - แก้อาเจียน ขับเสมหะ
• ราก - แก้โรคผิวหนัง แก้เสมหะ ซึ่งเกาะแน่นอยู่ในทรวงอก
• ใบ,ผล - ใช้เป็นยาฆ่าแมลง บำรุงธาตุ
• ผล มีสารรสขม - ใช้เป็นยาถ่ายพยาธิ และยาระบาย แก้โรคหัวใจเดินผิดปกติ
• เปลือกราก - เป็นยาฝาดสมาน แก้ไข้ ทำให้อาเจียน แก้โรคผิวหนัง
• น้ำมันจากเมล็ด - ใช้รักษาโรคผิวหนัง และยาฆ่าแมลง

วิธีและปริมาณที่ใช้

• เป็นยาขมเจริญอาหาร ช่อดอกไม่จำกัด ลวกน้ำร้อน จิ้มน้ำปลาหวาน หรือน้ำพริก หรือใช้เปลือกสด ประมาณ 1 ฝ่ามือ ต้มน้ำ 2 ถ้วยแก้ว รับประทานครั้งละ 1/2 ถ้วยแก้ว
• ใช้เป็นยาฆ่าแมลง สะเดาให้สารสกัดชื่อ Azadirachin ใช้ฆ่าแมลงโดยสูตร สะเดาสด 4 กิโลกรัม ข่าแก่ 4 กิโลกรัม  ตะไคร้หอม 4 กิโลกรัม นำแต่ละอย่างมาบดหรือตำให้ละเอียด หมักกับน้ำ 20 ลิตร 1 คืน น้ำน้ำยาที่กรองได้มา 1 ลิตร ผสมน้ำ 200 ลิตร ใช้ฉีดฆ่าแมลงในสวนผลไม้ และสวนผักได้ดี โดยไม่มีพิษและอันตราย

เคมี

ผล   มีสารขม bakayanin

ช่อดอก  มีสารพวกไกลโคไซด์ ชื่อ nimbasterin 0.005% และน้ำมันหอมระเหยที่มีรสเผ็ดจัดอยู่ 0.5%  นอกนั้นพบ  nimbecetin, nimbesterol, กรดไขมัน และสารที่มีรสขม

เมล็ด  มีน้ำมันขม margosic acid 45% หรือบางที่เรียก Nim Oil และสารขมชื่อ nimbin, nimbidin

Nim Oil  มี nimbidin เป็นส่วนมากและเป็นตัวออกฤทธิ์มีกำมะถันอยู่ด้วย

อ้างอิง

1. Barstow, M.; Deepu, S. (2018). "Azadirachta indica". IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T61793521A61793525. doi:10.2305/IUCN.UK.2018-1.RLTS.T61793521A61793525.en. สืบค้นเมื่อ 19 November 2021.
2. "Azadirachta indica A.Juss". Plants of the World Online. Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. 2017. สืบค้นเมื่อ 19 November 2020.

• กมลพรรณ นามวงศ์พรหมและสุรีรัตน์ คิ้วฮก. 2535. การขยายพันธุ์สะเดาในหลอดทดลองโดยการกระตุ้นให้เอมบริโอและชิ้นส่วนต้นอ่อนแตกยอดจำนวนมาก. วารสารวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. 10, 1-12

แหล่งข้อมูลอื่น

• National Research Council (US) Panel on Neem (1992). Neem: A Tree For Solving Global Problems. National Research Council (US) Panel on Neem. doi:10.17226/1924. ISBN 978-0-309-04686-2. PMID 25121266. PDF Copy
• Invasiveness information from Pacific Island Ecosystems at Risk (PIER) เก็บถาวร 2012-03-08 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• Neem information เก็บถาวร 2010-07-09 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน from the Hawaiian Ecosystems at Risk project (HEAR)
• Caldecott, Todd (2006). Ayurveda: The Divine Science of Life. Elsevier/Mosby. ISBN 978-0-7234-3410-8. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 29 December 2010. สืบค้นเมื่อ 15 January 2011. Contains a detailed monograph on Azadirachta indica (Neem; Nimba) as well as a discussion of health benefits and usage in clinical practice.