ยุทธการที่วอเตอร์ลู

ยุทธการที่วอเตอร์ลู (อังกฤษ: Battle of Waterloo) เกิดขึ้นเมื่อ 18 มิถุนายน ค.ศ. 1815 ที่หมู่บ้านวอเตอร์ลู ประเทศเบลเยียม (ส่วนหนึ่งของสหราชอาณาจักรเนเธอร์แลนด์) กองทัพฝรั่งเศสในบัญชาของจักรพรรดินโปเลียนพ่ายแพ้ต่อสองกองทัพฝ่ายสหสัมพันธมิตร กองทัพแรกคือทัพผสมระหว่างบริเตน, เนเธอร์แลนด์, ฮันโนเฟอร์, เบราน์ชไวค์ และนัสเซา ในบัญชาของจอมพลดยุกแห่งเวลลิงตัน กองทัพที่สองคือทัพปรัสเซียในบัญชาของจอมพลเก็พฮาร์ท ฟ็อน บลึชเชอร์ ยุทธการครั้งนี้เป็นจุดจบของสงครามนโปเลียน ยุทธการนี้มีชื่อเรียกในสมัยนั้นว่า ยุทธการที่มงแซ็ง-ฌ็อง (ฝรั่งเศส) หรือ พันธมิตรอันงดงาม (ปรัสเซีย)^[11]

ยุทธการที่วอเตอร์ลู
ส่วนหนึ่งของ การทัพวอเตอร์ลู
ยุทธการที่วอเตอร์ลู โดยวิลเลียม แซดเลอร์ที่ 2
วันที่ 18 มิถุนายน ค.ศ. 1815[1] สถานที่ วอเตอร์ลู เนเธอร์แลนด์ (ปัจจุบันคือ ประเทศเบลเยียม) 50.680°N 4.412°E / 50.680; 4.412 ผล ฝ่ายสัมพันธมิตรชนะ
คู่สงคราม
ฝรั่งเศส	สหราชอาณาจักร ปรัสเซีย เนเธอร์แลนด์ ฮันโนเฟอร์ นัสเซา เบราน์ชไวค์
ผู้บังคับบัญชาและผู้นำ
นโปเลียนที่ 1 มีแชล แน ปีแยร์ ก็องบรอน	ดยุกแห่งเวลลิงตัน บลึชเชอร์
กำลัง
รวม: 72,000[1]-73,000 นาย[2] ทหารราบ 50,700 นาย ทหารม้า 14,390 นาย ทหารปืนใหญ่และทหารยุทธโยธา 8,050 นาย ปืนใหญ่ 252 กระบอก	รวม: 118,000-120,000 นาย[1] กองทัพเวลลิงตัน: 68,000 นาย[3][4] สหราชอาณาจักร: 31,000 นาย (อังกฤษ 25,000 นายและทหารเยอรมัน 6,000 นาย) เนเธอร์แลนด์: 17,000 นาย ฮันโนเฟอร์: 11,000 นาย เบราน์ชไวค์: 6,000 นาย นัสเซา: 3,000 นาย[5] ปืน 156 อัน[6] กองทัพบลึชเชอร์: ปรัสเซีย: 50,000 นาย[7]
ความสูญเสีย
รวม: 41,000-42,000 นาย[1] บาดเจ็บและเสียชีวิต 24,000 ถึง 26,000 นาย รวมผู้ถูกจับกุม 6,000 ถึง 7,000 นาย[8] สูญหาย 15,000 นาย[9] imperial eagle standards ถูกจับ 2 กลุ่ม	รวม: 23,000[1]-24,000 นาย กองทัพเวลลิงตัน: 17,000 นาย ถูกฆ่า 3,500 นาย บาดเจ็บ 10,200 นาย สาบสูญ 3,300 นาย[10] กองทัพบลึชเชอร์: 7,000 นาย ถูกจับ 1,200 นาย บาดเจ็บ 4,400 นาย สาบสูญ 1,400 นาย[10]
ทั้งสองฝั่ง: ม้าถูกฆ่า 7,000 ตัว

เมื่อนโปเลียนหนีออกจากเกาะเอลบาและคืนสู่อำนาจในเดือนมีนาคม ค.ศ. 1815 ประเทศทั้งหลายรีบตัวกันจัดตั้งกองทัพสหสัมพันธมิตรเพื่อต่อต้านนโปเลียน กองทัพเวลลิงตันและกองทัพบลึชเชอร์ตั้งค่ายอยู่ใกล้ชายแดนทางเหนือของฝรั่งเศส นโปเลียนวางแผนทั้งคู่ก่อนที่ทั้งคู่จะรวมตัวกับกองทัพพันธมิตรอื่นและบุกเข้าฝรั่งเศส ในวันที่ 16 มิถุนายน นโปเลียนประสบความสำเร็จในการรุกตีกองทัพปรัสเซียในยุทธการที่ลิงงี (Ligny) ด้วยกองหลัก ทำให้ปรัสเซียต้องถอยร่นขึ้นเหนือในวันต่อมา แต่ศึกด้านเวลลิงตันจบลงที่ผลเสมอ นโปเลียนส่งกำลังราวหนึ่งในสามเพื่อไล่ตีกองทัพปรัสเซียจนเกิดเป็นยุทธการที่วาฟ (Wavre) เมื่อวันที่ 18–19 มิถุนายน ทำให้ทหารฝรั่งเศสหน่วยดังกล่าวอยู่ในภาวะรบติดพันและมาที่วอเตอร์ลูไม่ได้

ดยุกแห่งเวลลิงตันทราบเรื่องดังกล่าวและมองเห็นเป็นโอกาสดี เขาตัดสินใจตั้งทัพที่เนินมงแซ็งฌ็อง (Mont-Saint-Jean)^[12] บนทางหลวงเชื่อมบรัสเซลส์ ใกล้หมู่บ้านวอเตอร์ลู เวลลิงตันรับการโจมตีอย่างต่อเนื่องของฝรั่งเศสตลอดบ่าย 18 มิถุนายน เมื่อทหารปรัสเซียมาถึง กองทัพปรัสเซียเข้าตีปีกข้างของกองทัพฝรั่งเศสและสร้างความเสียหายอย่างมาก เมื่อตกค่ำ นโปเลียนสั่งทหารราบรักษาพระองค์ (Garde Impériale) ซึ่งเป็นกองหนุนหน่วยสุดท้ายที่เหลืออยู่เข้าโจมตีแถวทหารอังกฤษ อีกด้านหนึ่ง ทหารปรัสเซียรุกฝ่าเข้ามาทางปีกขวาของกองทัพฝรั่งเศส ทหารอังกฤษสามารถยันกองพันทหารราบฝรั่งเศสไว้ได้ กองทัพฝรั่งเศสแพ้ราบคาบ

วอเตอร์ลูเป็นการสู้รบที่เด็ดขาดในการทัพวอเตอร์ลูและเป็นการสู้รบครั้งสุดท้ายของนโปเลียน นโปเลียนสละราชสมบัติในอีกสี่วันให้หลัง กองทัพผสมเคลื่อนพลเข้าสู่กรุงปารีสในวันที่ 7 กรกฎาคม ความพ่ายแพ้ที่วอเตอร์ลูปิดฉากการปกครองของนโปเลียนในฐานะจักรพรรดิฝรั่งเศส เป็นจุดจบของสมัยร้อยวัน และเป็นจุดสิ้นสุดของจักรวรรดิฝรั่งเศสที่ 1 สนามรบตั้งอยู่ในเทศบาลเบรนลาเลอ (Braine-l'Alleud) และลาน (Lasne) ของประเทศเบลเยียม^[13] ตั้งอยู่ทางใต้ของบรัสเซลล์ประมาณ 15 กิโลเมตร (9.3 ไมล์) และจากเมืองวอเตอร์ลูประมาณ 2 กิโลเมตร (1.2 ไมล์) บริเวณที่เป็นอดีตสนามรบ ปัจจุบันกลายเป็นอนุสรณ์เนินดินเทียมที่สร้างขึ้นจากดินในยุทธบริเวณ ส่วนภูมิประเทศของสนามรบใกล้เนินดินไม่ได้รับการอนุรักษ์ไว้

ภูมิหลัง

บทความหลัก: การทัพวอเตอร์ลู

นโปเลียนหลบหนีออกจากเกาะเอลบาเมื่อวันที่ 26 กุมภาพันธ์ ค.ศ. 1815 ขณะนั้น ประเทศมหาอำนาจอยู่ระหว่างการประชุมใหญ่แห่งเวียนนาเพื่อจัดระเบียบทวีปยุโรป เมื่อที่ประชุมรับทราบข่าวการหลบหนีของนโปเลียน จึงประกาศให้นโปเลียนเป็นบุคคลนอกกฎหมายในวันที่ 13 มีนาคม และในอีกสี่วันต่อมา กองทัพของสหราชอาณาจักร, รัสเซีย, ออสเตรีย และปรัสเซีย เริ่มเคลื่อนกำลังเพื่อล้มล้างนโปเลียน^[14] และเนื่องจากกองทัพข้าศึกมีจำนวนในภาพรวมเหนือกว่าอย่างขาดลอย นโปเลียนจึงทราบดีว่าโอกาสเดียวของเขาคือการชิงโจมตีก่อนที่กองทัพข้าศึกจะสนธิกำลังเป็นกองทัพขนาดใหญ่^[15]

ถ้าหากนโปเลียนทำลายกองทัพข้าศึกที่อยู่ทางใต้ของกรุงบรัสเซลล์ก่อนที่ข้าศึกจะได้รับกำลังเสริม เขาก็อาจจะสามารถผลักดันกองทัพอังกฤษกลับไปยังชายฝั่งมหาสมุทร และเอาชนะกองทัพปรัสเซีย สถานการณ์นี้จะช่วยให้เขามีเวลาฝึกฝนกำลังพลและจัดเตรียมกองทัพให้พร้อมรบกับกองทัพผสมของออสเตรีย-รัสเซีย^[16][17] นอกจากนี้ ถ้าหากนโปเลียนได้รับชัยชนะในศึกนี้ ก็อาจจะเป็นแรงผลักดันให้ประชากรเบลเยียมที่พูดภาษาฝรั่งเศส ก่อการปฏิวัติขึ้นในประเทศเบลเยียม ซึ่งก็จะส่งผลดีต่อเขาเช่นกัน ไม่เท่านั้น กำลังทหารข้าศึกในเบลเยียมก็ไม่ใช่ทหารชั้นดี เนื่องจากหน่วยทหารชั้นดีมากประสบการณ์ถูกส่งไปทวีปอเมริกาเหนือเพื่อร่วมรบในสงคราม ค.ศ. 1812^[15]

ทางด้านแม่ทัพอังกฤษอย่างจอมพลดยุกแห่งเวลลิงตัน ในตอนแรกวางแผนจะรับมือภัยคุกคามจากนโปเลียนโดยการเคลื่อนกำลังผ่านเมืองมงส์ (Mons) ไปยังตะวันตกเฉียงใต้ของกรุงบรัสเซลล์^[18] การกระทำนี้มีข้อดีคือจะทำให้กองทัพของเวลลิงตันอยู่ในตำแหน่งที่ใกล้ชิดยิ่งขึ้นกับกองทัพปรัสเซียในบัญชาของจอมพลบลึชเชอร์ แต่ก็มีข้อเสียคืออาจจะทำให้สูญเสียการติดต่อกับฐานทัพอังกฤษที่เมืองโอสต็องด์ (Ostend) ซึ่งตั้งอยู่ติดชายฝั่งช่องแคบอังกฤษ นโปเลียนชะลอการเคลื่อนกำลังของจอมพลเวลลิงตัน โดยการปล่อยข่าวเท็จเพื่อลวงว่าฝรั่งเศสตัดสายส่งกำลังจากช่องแคบอังกฤษถึงกองทัพของเวลลิงตัน^[19]

นโปเลียนเคยมีสรรพกำลังถึงประมาณสามแสนนายในเดือนมิถุนายน แต่บัดนี้เขามีกำลังที่วอเตอร์ลูมีไม่ถึงหนึ่งในสามของจำนวนที่ว่า กระนั้น กำลังพลเกือบทั้งหมดก็เป็นทหารชาญศึกที่มีความจงรักภักดียิ่ง^[20] นโปเลียนแบ่งกำลังออกเป็นสามส่วน ได้แก่ปีกซ้ายในบัญชาของจอมพลมีแชล แน, ปีกขวาในบัญชาของจอมพลแอมานุแอล เดอ กรูชี และกำลังสำรองซึ่งบัญชาโดยตัวพระองค์เอง กองทัพฝรั่งเศสข้ามเส้นเขตแดนใกล้กลับเมืองชาร์เลอรัว (Charleroi) ภายในเช้าวันที่ 15 มิถุนายน และรีบบุกครองชัยภูมิสำคัญ ทำให้นโปเลียนอยู่ในตำแหน่งตรงกลางระหว่างกองทัพเวลลิงตันกับกองทัพบลึชเชอร์ เพื่อยับยั้งไม่ให้สองทัพข้าศึกทำการสนธิกำลัง นโปเลียนตั้งใจจะทำลายกองทัพบลึชเชอร์เสียก่อน แล้วจึงทำลายกองทัพเวลลิงตัน^{[21][22][23][24]}

ในคืนวันที่ 15 มิถุนายน ดยุกแห่งเวลลิงตันแน่ใจแล้วว่าหน่วยทหารที่รุกขึ้นเหนือมายังชาเลอรัวเป็นกำลังหลักข้าศึก ในเช้าของวันที่ 15 มิถุนายน จอมพลเจ้าชายแห่งออเรนจ์ทำการส่งกำลังส่วนแยกมาให้แก่ดยุกแห่งเวลลิงตัน แต่แล้วเวลลิงตันก็ต้องตกใจกับความเร็วการรุกของนโปเลียน ดยุกแห่งเวลลิงตันจึงรีบสั่งการให้รวมกำลังไว้ที่หมู่บ้านกาทร์บรา (Quatre Bras) สิบเก้ากิโลเมตรทางเหนือของชาเลอรัว อันเป็นตำแหน่งที่เจ้าชายแห่งออเรนจ์และเจ้าชายแบร์นฮาร์ดแห่งซัคเซิน-ไวมาร์ตั้งทัพอยู่ ตำแหน่งดังกล่าวแทบไม่มีผลดีในการต่อต้านปีกซ้ายของจอมพลแน^[25]

การเตรียมพร้อม

จอมพลดยุกแห่งเวลลิงตัน แห่งสหราชอาณาจักร

จอมพลบลึชเชอร์ แห่งปรัสเซีย

จอมพลดยุกแห่งเวลลิงตันตื่นในเวลา 02:00 ถึง 03:00 ของวันที่ 18 มิถุนายน และเขียนเอกสารจนถึงรุ่งเช้า ก่อนหน้านี้เขาได้เขียนถึงจอมพลบลึชเชอร์ของปรัสเซียเพื่อยืนยันว่าเขาจะสู้รบที่มงต์-แซงต์-ฌอง ถ้าหากบลึชเชอร์สามารถส่งกำลังทหารมาช่วยได้อย่างน้อยหนึ่งกอง; มิฉะนั้นเขาจะถอยทัพไปยังบรัสเซลส์ ในการประชุมยามดึก นายพลกไนเซอเนา เสนาธิการของบลึชเชอร์ สงสัยในกลยุทธ์ของเวลลิงตัน แต่บลึชเชอร์ก็โน้มน้าวเห็นควรให้เดินทัพไปสนธิกำลังกับเวลลิงตัน ต่อมาในตอนเช้า เวลลิงตันได้รับจดหมายจากบลึชเชอร์ สัญญาว่าจะสนับสนุนเขาด้วยกำลังสามกอง

ตั้งแต่ 06:00 น. เวลลิงตันอยู่ในสนามรบควบคุมการจัดวางกำลังพล ส่วนที่วาฟร์ กองทัพปรัสเซียที่สี่ภายใต้การนำของนายพลบือโล ถูกกำหนดให้นำขบวนไปยังวอเตอร์ลูเนื่องจากมีสภาพดีที่สุด เพราะไม่ได้มีส่วนร่วมในยุทธการที่ลินญี แม้จะไม่มีการบาดเจ็บ กองทัพน้อยที่ 4 ได้เดินทัพมาเป็นเวลาสองวัน ครอบคลุมการถอยของอีกสามกองทัพน้อยปรัสเซียจากสนามรบลินญี พวกเขาถูกจัดให้อยู่ไกลที่สุดจากสนามรบ และการเคลื่อนทัพเป็นไปอย่างช้า ๆ

ถนนอยู่ในสภาพแย่หลังฝนตกหนักในคืนที่ผ่านมา ทหารของนายพลบือโลต้องผ่านถนนที่แออัดในวาฟร์และย้ายปืนใหญ่ 88 กระบอก สถานการณ์แย่ลงเมื่อเกิดไฟไหม้ในวาฟร์ ขัดขวางถนนหลายสายที่บือโลวางแผนจะใช้ในการเดินทัพ ส่งผลให้ส่วนสุดท้ายของกองทัพออกเดินทางในเวลา 10:00 หกชั่วโมงหลังจากที่กลุ่มแรกได้เคลื่อนทัพไปยังวอเตอร์ลู ทหารของบือโลตามไปยังวอเตอร์ลูโดยกองทัพน้อยที่หนึ่งและที่สอง

นโปเลียนเสวยอาหารเช้าที่บ้านเลอแกยู (Le Caillou) บ้านพักและกองบัญชาการสนามของนโปเลียน เมื่อจอมพลซูลต์แนะนำว่าควรเรียกตัวจอมพลกรูชีกลับมาสนธิกำลังกับกองกำลังส่วนหลัก นโปเลียนตอบว่า “แค่เพราะพวกเจ้าถูกเวลลิงตันเล่นงาน เจ้าเลยคิดว่าเขาเป็นแม่ทัพที่เก่ง ข้าบอกเจ้าแล้วไงว่าเวลลิงตันเป็นแม่ทัพที่ห่วย พวกอังกฤษเป็นทหารห่วย และเรื่องนี้ก็เป็นแค่มื้อเช้า” คำพูดของนโปเลียนที่ดูเหมือนไม่เก็บมาใส่ใจนี้ อาจเป็นการแสดงออกทางยุทธศาสตร์ตามภาษิตของพระองค์ที่ว่า “ในสงคราม จิตวิญญาณคือทุกสิ่ง” ดังที่ตัวพระองค์เคยทำมาก่อน

ต่อมาเมื่อเฌอโรม น้องชายของเขาเล่าว่าได้ยินข่าวลือจากพนักงานเสิร์ฟระหว่างทหารอังกฤษขณะรับประทานอาหารกลางวันที่โรงแรมคิงออฟสเปนในเกอนัปป์ ว่าทหารปรัสเซียกำลังจะเดินทัพมาจากวาฟร์ นโปเลียนกล่าวว่าทหารปรัสเซียจะต้องใช้เวลาอย่างน้อยสองวันในการฟื้นกำลังและจอมพลกรูชีจะจัดการกับพวกเขาเอง อย่างน่าประหลาดใจ นอกจากข่าวลือที่เฌอโรมได้ยินแล้ว แม่ทัพฝรั่งเศสที่เข้าร่วมการประชุมก่อนการรบที่บ้านเลอแกยู ไม่มีข้อมูลเกี่ยวกับความใกล้ชิดที่น่ากังวลของทหารปรัสเซียและไม่สงสัยว่าทหารของบลึชเชอร์จะเริ่มเข้าสู่สนามรบในอีกเพียงห้าชั่วโมงต่อมา

นโปเลียนเลื่อนการเปิดศึกออกไปเนื่องจากพื้นดินเปียกชื้น ซึ่งจะทำให้การเคลื่อนย้ายทหารม้าและปืนใหญ่ทำได้ยาก นอกจากนี้ กองกำลังหลายส่วนของเขาได้ตั้งค่ายพักแรมอยู่ไกลออกไปทางใต้ของลาเบลอลิยองซ์ (La Belle Alliance) เวลาประมาณ 10:00 เพื่อตอบสนองต่อข้อความที่เขาได้รับจากกรูชีเมื่อหกชั่วโมงก่อนหน้า เขาส่งใบบอกกรูชีให้ “มุ่งหน้าไปยังวาฟร์ [ทางเหนือของกรูชี] เพื่อจะได้มาตั้งอยู่ใกล้ข้า” และให้ “ผลักดันพวกปรัสเซีย” เพื่อที่จะมาถึงวอเตอร์ลูโดยเร็วที่สุด

เวลา 11:00 นโปเลียนได้จัดทำคำสั่งทั่วทัพ: กองทัพของเรย์ล์ทางซ้ายและกองทัพของเดอเออร์ลองทางขวาจะโจมตีหมู่บ้านมงต์-แซงต์-ฌอง และรักษาการเคลื่อนไหวไปพร้อมกัน คำสั่งนี้ตั้งอยู่บนสมมติฐานที่ว่ากองทัพของเวลลิงตันอยู่ในหมู่บ้านนั้น แทนที่จะอยู่ที่ตำแหน่งล่วงหน้าบนเนินเขา

เพื่อให้การโจมตีนี้เป็นไปได้ กำลังของเฌอโรมจะประเดิมทำการโจมตีที่อูโกมองต์ ซึ่งนโปเลียนคาดว่าจะดึงกองหนุนของเวลลิงตันเข้ามา เนื่องจากการสูญเสียจะเป็นภัยต่อการติดต่อสื่อสารของเขากับทะเล ปืนใหญ่ขนาดใหญ่ของปืนใหญ่สำรองจากกองทัพน้อยที่ 1, 2, และ 6 จะเริ่มระดมยิงศูนย์กลางของตำแหน่งของเวลลิงตันในเวลาประมาณ 13:00 จากนั้นกองทัพของเดอเออร์ลองจะโจมตีทางซ้ายของเวลลิงตัน ทะลวงผ่าน และม้วนแนวรบจากทิศตะวันออกไปตะวันตก ในบันทึกความทรงจำของเขา นโปเลียนเขียนว่าจุดประสงค์ของเขาคือเพื่อแยกกองทัพของเวลลิงตันออกจากทหารปรัสเซียและผลักดันให้กลับไปทางทะเล

การรบ

แผนที่แสดงยุทธการที่วอเตอร์ลู

สมรภูมิวอเตอร์ลูมีแนวสันเขาตามทิศตะวันตกไปทิศตะวันออก มีถนนไปบรัสเซล์ตัดผ่านตรงกลางในแนวตั้งฉาก ทางยอดเขามีถนนโออังและหุบเหวตื้น ที่จุดตัดของถนนไปบรัสเซล์มีต้นเอม ซึ่งเวลลิงตันได้ควบคุมการรบที่นั่น โดยใช้การรบบนเนินเขา^[26]ความยาวของกองทัพนั้นประมาณ 2.5 ไมล์ (4.0 กิโลเมตร) เวลลิงตันจึงสามารถนำกองทัพของเขารุกขึ้นมาได้ ซึ่งเขาทำในช่วงตอนกลางและฝั่งขวาไปยังหมู่บ้านแบรน์-ลาลเลอดโดยหวังใช้กองทัพปรัสเซียมาถึงให้ทันเวลา^[27] ด้านหน้าสันเขามีจุดสำตัญที่สามารถใช้ป้องกันการโจมตีได้ ฝั่งขวาสุดมีชาโต สวน และสวมผลไม้ที่อูโกมองต์มีบ้านที่ซ่อนอยู่ท่ามกลางต้นไม้ซึ่งหันไปทางทิศเหนือ ตามแนวร่องเหว ฝั่งซ้ายสุดมีหมู่บ้านเล็กๆ ชื่อปาปล็อต(Papelotte) ซึ่งอูโกมองต์และปาปล็อตได้มีทหารประจำการ ซึ่งทำให้การโจมตีตามแนวขอบใช้ไม่ได้ และปาปล็อตยังยึดถนนไปวาเวรอ ซึ่งทหารปรัสเซียใช้เดินทางมา ทิศตะวันตกของถนนไปบรัสเซล์มีฟาร์มชื่อว่าลาแอย์แซงต์มีทหารเบาแห่งกองทหารแห่งกษัตริย์เยอรมัน 400 นายประจำการอยู่.^[28] ด้านตรงข้ามของถนนมีเหมืองทราย ที่หน่วยไรเฟิลที่ 95ประจำการเป็นพลแม่นปืน^[29] ตำแหน่งของกองทัพเช่นนี้เป็นสิ่งที่ลำบากใจในการโจมตี การโจมตีต้องโจมตีที่อูโกมง ถ้าโจมตีตรงกลางจะถูงยิงทั้งสองด้าน คือทางอูโกมงและลาแอย์แซงต์ ฝั่งซ้ายจะถูกโจมตีที่ลาแอย์แซงต์ และเมืองปาปล็อต ^[30] กองทัพฝรั่งเศสอยู่ทางใต้ของสันเขา นโปเลียนไม่เห็นตำแหน่งของเวลลิงตัน จึงเดินทัพไปทางถนนบรัสเซล ปีกขวามีกองที่ 1 นำทัพโดยเดอลงมีทหารราบ 1,600 นาย ทหารม้า 1,500 นาย และสำรองอีก 4,700 ปีกซ้ายนำโดยรายยี มีทหารราบ 1,300 นาย ทหารม้า 1,300 นายและสำรองอีก 4,600 นาย ตรงกลางถนนไปยังลา แบล อาลายยังมีกำลังเสริมของโลโบ ประกอบด้วยทหารราบ 6,000 ทหารรักษาพระองค์ 1,300 นาย และทหารท้าอีก 1,200 นาย^[31]

อ้างอิง

1. Bodart 1908, p. 487. sfn error: no target: CITEREFBodart1908 (help)
2. Hofschröer 1999, pp. 68–69. sfn error: no target: CITEREFHofschröer1999 (help)
3. Hofschröer 1999, p. 61 harvnb error: no target: CITEREFHofschröer1999 (help) cites Siborne's numbers.
4. Hamilton-Williams 1994, p. 256 harvnb error: no target: CITEREFHamilton-Williams1994 (help) gives 168,000.
5. Barbero 2005, pp. 75–76. sfn error: no target: CITEREFBarbero2005 (help)
6. Hamilton-Williams 1994, p. 256. sfn error: no target: CITEREFHamilton-Williams1994 (help)
7. Chesney 1874, p. 4. sfn error: no target: CITEREFChesney1874 (help)
8. Barbero 2006, p. 312. sfn error: no target: CITEREFBarbero2006 (help)
9. Barbero 2005, p. 420. sfn error: no target: CITEREFBarbero2005 (help)
10. Barbero 2005, p. 419. sfn error: no target: CITEREFBarbero2005 (help)
11. Albert Smith, Charles Dickens, William Harrison Ainsworth (eds.) (1851) Bentley's Miscellany, Volume 30, Publisher, Richard Bentley, p. 57
12. "Battle of Waterloo – The Battles of Quatre-Bras and Ligny | Britannica". www.britannica.com (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2022-12-01.
13. Marcelis 2015. sfn error: no target: CITEREFMarcelis2015 (help)
14. Hamilton-Williams 1993, p. 59. sfn error: no target: CITEREFHamilton-Williams1993 (help)
15. Chandler 1966, pp. 1016, 1017, 1093. sfn error: no target: CITEREFChandler1966 (help)
16. Siborne 1895, pp. 320–323. sfn error: no target: CITEREFSiborne1895 (help)
17. "The campaign of 1815: a study – A fundamental choice: a defensive or offensive war" (PDF). Waterloo Campaign NL. เก็บ (PDF)จากแหล่งเดิมเมื่อ 9 October 2022. สืบค้นเมื่อ 8 April 2020.
18. Siborne 1895, p. 82. sfn error: no target: CITEREFSiborne1895 (help)
19. Hofschröer 2005, pp. 136–160. sfn error: no target: CITEREFHofschröer2005 (help)
20. Herold 1967, pp. 53, 58, 110. sfn error: no target: CITEREFHerold1967 (help)
21. "Battle of Waterloo – Opening moves". National Army Museum. สืบค้นเมื่อ 17 April 2020.
22. Mark Simner (15 May 2015). An Illustrated Introduction to the Battle of Waterloo – Quatre Bras and Ligny. Amberley Publishing Limited. ISBN 978-1-4456-4667-1.
23. John Hussey (30 September 2017). Waterloo: The Campaign of 1815, Volume II: From Waterloo to the Restoration of Peace in Europe. Pen and Sword. pp. 178–. ISBN 978-1-78438-202-5.
24. Alasdair White. The Road to Waterloo: a concise history of the 1815 campaign. Academia. สืบค้นเมื่อ 19 April 2020.
25. Longford 1971, p. 508. sfn error: no target: CITEREFLongford1971 (help)
26. Barbero 2005, pp. 78, 79 harvnb error: no target: CITEREFBarbero2005 (help).
27. Barbero 2005, p. 80 harvnb error: no target: CITEREFBarbero2005 (help).
28. Barbero 2005, p. 149 harvnb error: no target: CITEREFBarbero2005 (help).
29. Parry 1900, p. 58 harvnb error: no target: CITEREFParry1900 (help).
30. Barbero 2005, pp. 141, 235 harvnb error: no target: CITEREFBarbero2005 (help).
31. Barbero 2005, pp. 83–85 harvnb error: no target: CITEREFBarbero2005 (help).

แหล่งข้อมูลอื่น

• วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ Battle of Waterloo
• นิยามแบบพจนานุกรมของ meet one's Waterloo ที่วิกิพจนานุกรม
• วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ Battle of Waterloo