พระสมเด็จวัดระฆัง

พระสมเด็จวัดระฆัง คือพระเครื่องรูปพระพุทธเจ้า ที่สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พฺรหฺมรํสี) วัดระฆังโฆสิตารามวรมหาวิหาร สร้างขึ้น ลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้างประมาณ 2.5 เซนติเมตร สูงประมาณ 4 เซนติเมตร สีขาว ส่วนประกอบสำคัญในการสร้าง ปูนเปลือกหอย ข้าวก้นบาตร ผงวิเศษ 5 ชนิดและน้ำมันตังอิ๊ว^[1]

พุทธลักษณะพิมพ์ทรง

พระเครื่องสมเด็จวัดระฆัง รุ่น ๒๑๔ ปีชาตกาล

พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์ใหญ่

ภาพด้านหลัง พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์ใหญ่ หลังอักษรจีน

พระสมเด็จวัดระฆัง มีหลายพิมพ์ด้วยกัน แต่ที่นิยมได้แก่ พิมพ์พระประธาน พิมพ์เกศบัวตูม พิมพ์เจดีย์ พิมพ์ฐานแซม และพิมพ์ปรกโพธิ์

1. พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์พระประธาน หรือ พิมพ์ใหญ่เป็นพิมพ์ที่ได้รับความนิยมสูงสุดในบรรดาพิมพ์พระทั้ง 5 แม่พิมพ์ มีทั้งเนื้อละเอียด เนื้อหยาบ เนื้อแก่น้ำมันตังอิ๊ว หรือเนื้อสังขยา และเนื้อแก่ปูน ลักษณะพิมพ์ทรง เป็นรูปสมมติของพระพุทธเจ้านั่งในระฆังคว่ำ องค์พระแลดูนั่งเอียงไปทางขวา ปลายพระเกศสะบัดเอียงไปทางซ้าย ในบางองค์อาจทะลุซุ้มด้านบน แลเห็นหูพระด้านซ้ายเป็นแนวจางๆยาวลงมา ไหล่ซ้ายดูยกสูงกว่าไหล่ขวา มองเห็นปลายพระบาทยื่นเล็กน้อย ฐานขั้นล่างสุดเหมือนสี่เหลี่ยมคางหมู
2. พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์เกศบัวตูม เป็นพระพิมพ์ของวัดระฆังที่พบจำนวนน้อยที่สุดในบรรดาพระพิมพ์ทั้งหมด ลักษณะพิมพ์ทรงเป็นพระนั่งในระฆังคว่ำ พระพักตร์กลมป้อม พระเกศเป็นมุ่นมีลักษณะคล้ายดอกบัวตูม (เป็นที่มาของชื่อพิมพ์) ต่างจากพิมพ์อื่น ตรงที่ปลายพระเกศไม่จรดเส้นซุ้ม องค์พระเป็นล่ำสัน มองเห็นเส้นสังคาฏิชัดเจน
3. พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์เจดีย์ ลักษณะพิมพ์เป็นพระนั่งในระฆังคว่ำ แลเห็นตั้งแต่พระเกศจรดฐานชั้นล่างสุดเรียงเสมอเป็นแนวรูปทรงเจดีย์ ลักษณะลำตัวพระแลดูหนากว่าทุกพิมพ์
4. พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์ฐานแซม ลักษณะพิมพ์เป็นพระนั่งในระฆังคว่ำ หูเป็นแบบบายศรี มีเส้นแซมระหว่างใต้องค์พระ กับ ฐานชั้นบนสุด และใต้ฐานชั้นบนสุด กับ ฐานชั้นกลาง
5. พระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์ปรกโพธิ์ ลักษณะพิมพ์เป็นพระนั่งในระฆังคว่ำคล้ายพิมพ์ฐานแซม เหนือพระเกศและหัวไหล่ปรกคลุมด้วยใบโพธิ์

พระสมเด็จพิมพ์พิเศษอื่นๆ เช่น พิมพ์หลังภาษาจีน พิมพ์หลังยันต์ หรือหลังลายกนก เป็นต้น

เนื้อพระสมเด็จ

ตรียัมปวาย^[2] ได้จัดแบ่งประเภทของเนื้อพระสมเด็จในเบื้องต้นไว้ดังนี้

1. เนื้อเกสรดอกไม้ จัดอยู่ในหมวดเนื้อหนึกนุ่ม ประกอบด้วยเนื้อที่มีอนุภาคมวลสารที่ละเอียดนุ่มนวล เปรียบได้กับมวลเกสรของบุปผชาตินานาพรรณ ซึ่งเนื้อเกสรดอกไม้นี้มีปรากฎเฉพาะในพระสมเด็จวัดระฆังฯ เท่านั้น โดยมีความหนึกนุ่มอยู่ในระดับสูง และโดยทั่วไปจะปรากฎแป้งโรยพิมพ์ มีความฉ่ำและความซึ้งอยู่ในระดับปานกลาง มีน้ำหนักพอประมาณ ส่วนมากไม่ค่อยปรากฎทรายเงินและทรายทองและรักเก่าทองเก่า และโดยทั่วไปไม่ปรากฎการแตกลายงาและการแตกลายสังกะโลก นอกจากบางองค์จะมีลักษณะคล้ายๆ จะแตกลายทั้งสองชนิด แต่ก็ไม่จัดว่าเป็นการแตกลายโดยแท้จริง นอกจากนี้ พระสมเด็จเนื้อเกสรดอกไม้จะไม่ปรากฎการปิดทองร่องชาด สีของเนื้อองค์พระที่ปรากฎ คือ สีงาช้าง (Ivory White)
2. เนื้อกระแจะจันทน์ จัดอยู่ในหมวดเนื้อหนึกนุ่ม ลักษณะโดยทั่วไปคล้ายคลึงกับเนื้อเกสรดอกไม้ แต่ก็ไม่ได้มีความหมายว่าเป็นเนื้อที่เตรียมจากแป้งกระแจะจันทน์ โดยเป็นเนื้อที่ค่อนข้างละเอียดซึ่งประกอบด้วยอิทธิวัสดุที่มีสีหม่นคล้ำผสมอยู่มาก ซึ่งเปรียบเทียบได้กับลักษณะของแป้งกระแจะจันทน์ซึ่งปรุงด้วยผงไม้หอมหลากหลายชนิด จึงมีวรรณะหม่นคล้ำกว่าแป้งธรรมดา และเช่นเดียวกันกับเนื้อเกสรดอกไม้ เนื้อกระแจะจันทน์เป็นเนื้อของวัดระฆังฯ เท่านั้น โดยมีความซึ้งและความหนึกนุ่มอยู่ในระดับสูงที่สุด มีความละเอียดของเนื้อเป็นรองเนื้อเกสรดอกไม้เพียงเล็กน้อย ส่วนมากปรากฎแป้งโรยพิมพ์ มีความแกร่งแฝง มีน้ำหนักมาก ปรากฎทรายเงินและทรายทองบางตา มีความฉ่ำไม่มาก ไม่ปรากฎการลงทองร่องชาด และการแตกลายสังกะโลก สีของเนื้อองค์พระที่ปรากฎ มีดังนี้คือ สีมะกอกสุก (Yellow Ochre) สีเมล็ดพิกุล (Raw Umber) สีพิกุลแห้ง (Burnt Siena White) สีขี้เถ้า (Neutral Grey Pale) และ สีก้านมะลิ (Emerald Green Pale)
3. เนื้อปูนนุ่ม เป็นเนื้อที่จัดอยู่ในหมวดเนื้อผสม โดยมีมูลฐานลักษณะสลับอยู่ในระหว่างเนื้อเกสรดอกไม้และเนื้อกระแจะจันทน์ กล่าวคือ มีผิวเนื้อทั่วไปค่อนข้างเกลี้ยงเกลาคล้ายกับเนื้อเกสรดอกไม้และมีอนุภาคสีหม่นแทรกอยู่ประปรายคล้ายกับเนื้อกระแจะจันทน์ แต่มีความแกร่งภายในมากกว่าเนื้อทั้งสองประเภท จึงเรียกว่า "เนื้อปูนนุ่ม" ซึ่งมีปรากฎทั้งของวัดระฆังฯ และบางขุนพรหม เนื้อปูนนุ่มจัดอยู่ในเนื้อประเภทหนึกนุ่ม ซึ่งมีความละเอียดค่อนข้างมาก รวมถึงมีความฉ่ำและความซึ้งอยู่ในระดับสูงเช่นกัน โดยมีน้ำหนักปานกลาง มีผงทรายเงินและทรายทองอยู่ประปราย และมีรักเก่าทองเก่าปรากฎอยู่เสมอ นอกจากนี้ ยังมีแป้งโรยพิมพ์ปรากฎอยู่แต่ไม่มาก ส่วนการแตกลายงาและลายสังกะโลกนั้นจะปรากฎร่องเรขารักอ่อนๆ ไม่ชัดลึก สีของเนื้อองค์พระที่ปรากฎ มีดังนี้คือ สีลาน (์Naple Yellow) สีพิกุลแห้ง (Burnt Siena White) สีมะกอกสุก (Yellow Ochre) และ สีเมล็ดพิกุล (Raw Umber)
4. เนื้อกระยาสารท คือเนื้อมวลสารของพระสมเด็จที่จัดอยู่ในหมวดเนื้อผสม แต่มิใช่ผสมด้วยกระยาสารทแต่ประการใด แต่เนื่องจากลักษณะอนุภาคของเนื้อมีสีหม่นคล้ำมากและมีหลากหลายสี มีทั้งที่เป็นเนื้อหยาบและละเอียดคละเคล้าปะปนกัน เปรียบเสมือนกระยาสารทซึ่งประกอบด้วยส่วนผสมซึ่งมีหลากหลายชนิดและหลากหลายสีต่างๆ กัน จึงมีชื่อเรียกว่า "เนื้อกระยาสารท" ซึ่งเป็นเนื้อที่ปรากฎในพระสมเด็จวัดระฆังฯ เป็นส่วนใหญ่ และบางขุนพรหมเป็นส่วนน้อย เป็นเนื้อที่มีน้ำหนักค่อนข้างมาก และมีความซึ้งอยู่ในระดับสูง ซึ่งเกิดจากมวลสารหลายชนิดซึ่งมีสีต่างๆ กัน และมักจะมีแป้งโรยพิมพ์ปรากฎอยู่เสมอ โดยมีทั้งประเภทเนื้อหนึกนุ่มและหนึกแกร่ง มีรักเก่าทองเก่า การแตกลายงา และมีทรายเงินและทรายทองปรากฎอยู่หนาตากว่าเนื้อประเภทอื่น นอกจากนี้ถ้าเป็นเนื้อประเภทเนื้อนุ่มจะมีความละเอียดและความฉ่ำในระดับสูง และไม่ปรากฎการลงทองร่องชาดในเนื้อประเภทนี้ สีของเนื้อองค์พระที่ปรากฎ มีดังนี้คือ สีช๊อกโกแลตอ่อน (Neutral Violet White) และ สีพิกุลแห้ง (Burnt Siena White) โดยอาจมีสีปูนขาวสลับปะปนอยู่ในเนื้อพระบ้างเล็กน้อย
5. เนื้อขนมตุ้บตั้บ จัดอยู่ในหมวดของเนื้อประเภทหนึกแกร่ง โดยมีความหมายของชื่อเนื้ออุปมาเช่นเดียวกันกับเนื้อกระยาสารท กล่าวคือ เป็นเนื้อที่กอปรด้วยมวลสารที่ค่อนข้างหยาบ หรือคลุกเคล้ากันในลักษณะที่หยาบ ไม่สมานเข้ากันสนิท ทำให้เห็นลักษณะของเนื้อที่มีวัสดุหลายอย่างอยู่รวมกันเป็นหย่อมๆ ซึ่งมีลักษณะเช่นเดียวกันหรือคล้ายคลึงกันกับเนื้อของขนมตุ้บตั้บซึ่งมีความหยาบคละเคล้ากัน ดังนั้นจึงมีชื่อเรียกว่า "เนื้อขนมตุ้บตั้บ" ซึ่งเป็นเนื้อที่ปรากฎในพระสมเด็จทั้งของวัดระฆังฯ และบางขุนพรหม เนื้อขนมตุ้บตั้บนี้เป็นเนื้อที่มีความแกร่งอยู่ในระดับสูงมาก มีความซึ้งที่เกิดจากเงาสว่าง ความราบเรียบของผิว และการเรียงตัวของอนุภาคอิทธิวัสดุซึ่งมีสีหม่น และสีสลับของเกล็ดลายงา นอกจากนี้ยังเป็นเนื้อที่มีน้ำหนักค่อนข้างมาก มีความหนึกแกร่ง และมีความฉ่ำซึ่งเกิดจากความซึ้งบนผิวพื้น เนื้อของพระประเภทนี้ถ้าลงรักน้ำดำจะเกิดการแตกลายงาอย่างมากและมีความงดงามอย่างยิ่ง อย่างไรก็ดี เนื้อประเภทนี้ไม่ปรากฎแป้งโรยพิมพ์ และการลงทองร่องชาด สีของเนื้อองค์พระที่ปรากฎ มีดังนี้คือ สีดินอิบ (Ostwald Grey White) และสีขี้เถ้า (Neutral Grey Pale) ทั้งนี้หากเป็นพระที่ผ่านการลงรักเก่าและทองเก่ามาแล้ว โดยเฉพาะอย่างยิ่งหากเป็นรักเก่าน้ำดำ ซึ่งจะทำให้เกิดสีสลับของร่องเรขารักระหว่างสีน้ำตาลเข้มและสีน้ำตาลอ่อน ก็จะทำให้เกิดผลลัพท์เป็นสีพิกุลแห้ง (Burnt Siena White) ซึ่งมีความงดงามอย่างยิ่ง

ประวัติการสร้างและคุณค่าทางโบราณคดี

วิภัชวาที^[3] ได้แบ่งยุคในการสร้างพระสมเด็จออกเป็น 4 ยุค คือ

1. ยุคแรก (ยุคต้น) ยังไม่ใช่พิมพ์สี่เหลี่ยมชิ้นฟัก
2. ยุคที่สอง (ยุคกลาง) เป็นพิมพ์สี่เหลี่ยมชิ้นฟักที่แกะพิมพ์โดยช่างชาวบ้านหรือช่างสิบหมู่
3. ยุคที่สาม (ยุคปลาย) เป็นพิมพ์สวยงามของหลวงวิจารณ์เจียรนัย มีลักษณะเฉพาะตัวคือ มีกรอบบังคับพิมพ์ และซุ้มด้านซ้ายแตะกรอบขององค์พระบริเวณศอกด้านซ้ายขององค์พระ
4. ยุคที่สี่ เป็นพิมพ์ยุคหลัง ไม่ทันการสร้างและปลุกเสกโดยสมเด็จพระพุฒาจารย์โต

เนื่องจากพระสมเด็จถูกสร้างขึ้นในสมัยปลายรัชกาลที่ 4 ถึงตอนต้นรัชกาลที่ 5 ดังนั้นจึงมีอายุประมาณ 150 - 170 ปี โดยสามารถประเมินอายุขององค์พระซึ่งเป็นของดั้งเดิมได้จาก

1. การศึกษาลักษณะพิมพ์ทรงและพุทธศิลป์
2. การศึกษาลักษณะทางกายภาพและทางเคมีขององค์พระ ซึ่งได้แก่ การใช้กล้องจุลทรรศน์ขนาดกำลังขยายสูง การประเมินอายุพระสมเด็จโดยใช้เทคนิคการทำปฏิกริยากับสารละลายกรด การศึกษาโดยใช้กล้องจุลทรรศน์อิเล็กตรอนแบบส่องกราด (SEM) และการศึกษาโดยใช้เทคนิค X-Ray Fluorescence Scan (XRF)

เอกสารอ้างอิง

1. [1] ตรียัมปวาย, ปริอรรถาธิบายแห่งพระเครื่องฯ เล่ม ๑ พระสมเด็จฯ, กรุงเทพฯ : คลังวิทยาบูรพา, 2520.
2. [1] ตรียัมปวาย, ปริอรรถาธิบายแห่งพระเครื่องฯ เล่ม ๑ พระสมเด็จฯ, กรุงเทพฯ : คลังวิทยาบูรพา, 2520.
3. [2] วิภัชวาที, พระสมเด็จบางขุนพรหม (ที่หายไป), กรุงเทพฯ : ส.เอเชียเพลส, 2559.