ในมานุษยวิทยาวัฒนธรรมและภูมิศาสตร์วัฒนธรรม การแพร่กระจายทางวัฒนธรรม (อังกฤษ: cultural diffusion) ซึ่งเป็นแนวคิดที่สร้างโดยลีโอ โฟรเบนิอุส ในสิ่งพิมพ์ Der westafrikanische Kulturkreis ในปี ค.ศ. 1897/98 หมายถึงการแพร่กระจายของรายการต่าง ๆ เช่น ความคิด รูปแบบ ศาสนา เทคโนโลยี ภาษา ทางวัฒนธรรมในหมู่ปัจเจกบุคคล ภายในวัฒนธรรมเดียวหรือจากวัฒนธรรมหนึ่งไปอีกวัฒนธรรมหนึ่ง แตกต่างจากการแพร่กระจายของนวัตกรรมภายในวัฒนธรรมเจาะจง ตัวอย่างของการแพร่กระจาย ได้แก่ การแพร่กระจายของรถม้าศึกและการถลุงเหล็กในยุคโบราณ และการใช้รถยนต์และชุดธุรกิจของตะวันตกในศตวรรษที่ 20
การแพร่กระจายทางวัฒนธรรมที่สำคัญห้าประเภทได้แก่:
- การแพร่กระจายขยาย: นวัตกรรมหรือแนวคิดที่พัฒนาในพื้นที่ต้นทางและยังคงแข็งแกร่งอยู่ที่นั่นในขณะเดียวกันก็แผ่ออกไปสู่ส่วนอื่น ๆ ซึ่งอาจรวมถึงการแพร่กระจายตามลำดับชั้น สิ่งกระตุ้น และติดต่อ
- การแพร่กระจายย้ายถิ่นฐาน: แนวคิดหรือนวัตกรรมที่อพยพไปยังพื้นที่ใหม่ โดยทิ้งต้นกำเนิดหรือแหล่งที่มาของลักษณะทางวัฒนธรรมไว้เบื้องหลัง
- การแพร่กระจายตามลำดับชั้น: แนวคิดหรือนวัตกรรมที่แพร่กระจายโดยการย้ายจากที่ใหญ่ไปยังที่เล็กกว่า มักจะไม่คำนึงถึงระยะห่างระหว่างสถานที่ และมักได้รับอิทธิพลจากชนชั้นสูงในสังคม
- การแพร่กระจายติดต่อ: ความคิดหรือนวัตกรรมที่แพร่กระจายโดยอาศัยการติดต่อระหว่างบุคคลภายในประชากรที่กำหนด
- การแพร่กระจายจากสิ่งกระตุ้น: แนวคิดหรือนวัตกรรมที่แพร่กระจายโดยยึดติดอยู่กับแนวคิดอื่น
การแพร่กระจายทางวัฒนธรรมสามารถเกิดขึ้นได้หลายวิธี การย้ายถิ่นของประชากรจะนำวัฒนธรรมของพวกเขาติดตัวไปด้วย ผู้มาเยือนข้ามวัฒนธรรม เช่น พ่อค้า นักสำรวจ ทหาร นักการทูต ทาส และช่างฝีมือ สามารถถ่ายทอดความคิดได้ การแพร่กระจายของเทคโนโลยีมักเกิดขึ้นโดยสังคมหนึ่งที่ดึงดูดนักวิทยาศาสตร์หรือคนงานที่มีทักษะด้วยการจ่ายเงินหรือการจูงใจอื่น ๆ การแต่งงานข้ามวัฒนธรรมระหว่างสองวัฒนธรรมที่อยู่ใกล้เคียงก็มีส่วนเช่นกัน ในบรรดาสังคมผู้รู้หนังสือ การแพร่กระจายสามารถเกิดขึ้นได้ทางจดหมาย หนังสือ และในยุคปัจจุบันผ่านสื่ออิเล็กทรอนิกส์
กลไกการแพร่กระจายมีสามประเภท:
- การแพร่กระจายโดยตรง: เกิดขึ้นเมื่อสองวัฒนธรรมอยู่ใกล้กันมาก ส่งผลให้เกิดการแต่งงาน การค้าขาย และแม้กระทั่งการทำสงครามระหว่างกัน ตัวอย่างของการแพร่กระจายโดยตรงคือระหว่างสหรัฐอเมริกาและแคนาดา ซึ่งผู้คนที่อาศัยอยู่บริเวณชายแดนของสองประเทศนี้เล่นทั้งฮอกกี้ ซึ่งเริ่มขึ้นในแคนาดา และเบสบอล ซึ่งเป็นที่นิยมในวัฒนธรรมอเมริกัน
- การแพร่กระจายบังคับ: เกิดขึ้นเมื่อวัฒนธรรมหนึ่งปราบปราม (พิชิตหรือกดขี่ข่มเหง) วัฒนธรรมอื่นและบังคับขนบธรรมเนียมของตนเองต่อผู้คนที่ถูกยึดครอง ตัวอย่างคือการบังคับศาสนาคริสต์กับชนพื้นเมืองในอเมริกาโดยสเปน ฝรั่งเศส อังกฤษ และโปรตุเกส หรือการบังคับศาสนาอิสลามกับชาวแอฟริกาตะวันตกโดยชาวฟูลาหรือของชาวจังหวัดนูเรสถานโดยชาวอัฟกัน
- การแพร่กระจายทางอ้อม: เกิดขึ้นเมื่อวัฒนธรรมถูกส่งผ่านจากวัฒนธรรมหนึ่งผ่านพ่อค้าคนกลางไปยังอีกวัฒนธรรมหนึ่ง โดยที่วัฒนธรรมแรกและวัฒนธรรมหลังไม่ได้สัมผัสกันโดยตรง ตัวอย่างเช่น มีอาหารเม็กซิกันในแคนาดา เนื่องจากมีสหรัฐอเมริกาอยู่ระหว่างสองประเทศ
- Frobenius, Leo. Der westafrikanische Kulturkreis. Petermanns Mitteilungen 43/44, 1897/98
- Kroeber, Alfred L. (1940). "Stimulus diffusion." American Anthropologist 42(1), Jan.–Mar., pp. 1–20
- Rogers, Everett (1962) Diffusion of innovations. New York: Free Press of Glencoe, Macmillan Company
- Sorenson, John L. & Carl L. Johannessen (2006) "Biological Evidence for Pre-Columbian Transoceanic Voyages." In: Contact and Exchange in the Ancient World. Ed. Victor H. Mair. University of Hawaii Press, pp. 238–297. ISBN 978-0-8248-2884-4; ISBN 0-8248-2884-4
