ภาษาชากาทาย

ภาษาชากาทาย (อังกฤษ: Chagatai; ชากาทาย: چغتای) หรือเรียกว่า ทือร์กี (Turki)^{[lower-alpha 1][5]} ภาษาเตอร์กิกตะวันออก^[6] หรือ ภาษาเตอร์กิกชากาทาย (Čaġatāy türkīsi)^[4] เป็นภาษากลุ่มเตอร์กิกที่สูญแล้ว ซึ่งเคยใช้พูดอย่างกว้างขวางในเอเชียกลาง และย้งคงเป็นภาษาวรรณกรรมจนถึงต้นคริสต์ศตวรรษที่ 20 ภาษานี้เคยมีการใช้งานในหลายพื้นที่ เช่นในบริเวณที่เป็นอุซเบกิสถาน, ซินเจียง, คาซัคสถาน และคีร์กีซสถานในปัจจุบัน^[7] ภาษาชากาทายแบบวรรณกรรมเป็นภาษาต้นตอของสาขาการ์ลุกในกลุ่มภาษาเตอร์กิก ที่รวมภาษาอุซเบกและภาษาอุยกูร์ในนั้น^[8] ภาษาเติร์กเมนได้รับอิทธิพลจากภาษาชากาทายมาหลายศตวรรษ แม้ว่าจะไม่ได้อยู่ในสาขาการ์ลุกก็ตาม (แต่อยู่ในสาขาโอคุซ)^[9]

ภาษาชากาทาย
چغتای
ตัวสะกดชื่อภาษาในแบบอักษรแนสแทอ์ลีฆ
ภูมิภาค	เอเชียกลาง
สูญแล้ว	ประมาณ ค.ศ. 1921
ตระกูลภาษา	เตอร์กิก เตอร์กิกทั่วไป การ์ลุก ภาษาชากาทาย
รูปแบบก่อนหน้า	คาราข่าน Khorezmian ภาษาชากาทาย
ระบบการเขียน	ชุดตัวอักษรเปอร์เซีย (แนสแทอ์ลีฆ)
สถานภาพทางการ
ภาษาทางการ	จักรวรรดิข่านชากาทาย Moghulistan จักรวรรดิเตมือร์ จักรวรรดิโมกุล รัฐข่านฆีวา[1] รัฐข่านบูฆอรอ รัฐข่านไครเมีย[2] จักรวรรดิออตโตมัน[3]
รหัสภาษา
ISO 639-2	chg
ISO 639-3	chg
นักภาษาศาสตร์	chg

พัฒนาการ

ข้อความภาษาชากาทายในแบบอักษรแนสแทอ์ลีก ปลายคริสต์ศตวรรษที่ 15

ภาษาชาการทายเป็นภาษากลุ่มเตอร์กิกที่พัฒนาขึ้นเมื่อปลายคริสต์ศตวรรษที่ 15^[8]: 143 อยู่ในสาขาการ์ลุกของภาษากลุ่มเตอร์กิก เคยทำหน้าที่เป็นภาษากลางในเอเชียกลาง ซึ่งมีศัพท์และวลีภาษาอาหรับและเปอร์เซียจำนวนมาก

Mehmet Fuat Köprülü แบ่งช่วงเวลาของภาษานี้ได้ดังนี้:^[10]

1. ชากาทายตอนต้น (คริสต์ศตวรรษที่ 13–14)
2. ก่อนคลาสสิก (ครึ่งแรกของคริสต์ศตวรรษที่ 15)
3. คลาสสิก (ครึ่งหลังของคริสต์ศตวรรษที่ 15)
4. หลังคลาสสิก (คริสต์ศตวรรษที่ 16)
5. เสี่อมถอย (คริสต์ศตวรรษที่ 17–19)

อักขรวิธี

ภาษาชากาทายเป็นภาษาวรรณกรรม และเขียนด้วยชุดตัวอักษรเปอร์เซียรูปแบบหนึ่งที่มีชื่อว่า Kona Yëziq, (อักษรเก่า) ใช้งานในอักษรคาซัค, คีร์กีซ, อุยกูร์ และอุซเบก

อักษรเดี่ยว	รูปท้าย	รูปกลาง	รูปต้น	ชื่ออักษรในภาษาอุซเบก	อักษรละติน	อักษรคาซัค	อักษรคีร์กีซ	อักษรอุยกูร์
ﺀ	—			Hamza	'	∅	∅	ئ
ﺍ	ﺎ		ﺍ	alif	А а (О о)	А а/Ә ә	А а	ئا
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	be	B b	Б б	Б б	ﺏ
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	pe	P p	П п	П п	ﭖ
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	te	T t	Т т	Т т	ﺕ
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	se	S s	C c	C c	س
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	jim	J j	Ж ж	Ж ж	ﺝ
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	chim	Ç ç	Ш ш	Ч ч	ﭺ
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	hoy-i hutti	H h	Һ һ	Х х, ∅	ھ
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	xe	X x	X x	X x	ﺥ
ﺩ	ﺪ		ﺩ	dol	D d	Д д	Д д	ﺩ
ﺫ	ﺬ		ﺫ	zol	Z z	З з	З з	ﺯ
ﺭ	ﺮ		ﺭ	re	R r	Р р	Р р	ﺭ
ﺯ	ﺰ		ﺯ	ze	Z z	З з	З з	ﺯ
ﮊ	ﮋ		ﮊ	je (zhe)	J j	Ж ж	Ж ж	ﮊ
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	sin	S s	C c	C c	ﺱ
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	shin	Ş ş	Ш ш	Ш ш	ﺵ
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	sod	S s	C c	C c	س
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	dod	Z z	З з	З з	ز
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	to (itqi)	T t	Т т	Т т	ت
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	zo (izgʻi)	Z z	З з	З з	ز
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ayn	'	∅ (ғ)	∅	ئ
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	ğayn	Ğ ğ	Ғ ғ	Ғ ғ	ﻍ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	fe	F f	П п (Ф ф)	П п/Б б (Ф ф)	ﻑ
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	qof	Q q	Қ қ	К к	ﻕ
ک	ک	ﻜ	ﻛ	kof	K k	К к	К к	ك
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	gof	G g	Г г	Г г	ﮒ
نگ/ݣ	ـنگ/ـݣ	ـنگـ/ـݣـ	نگـ/ݣـ	nungof	Ñ ñ	Ң ң	Ң ң	ڭ
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	lam	L l	Л л	Л л	ﻝ
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	mim	M m	М м	М м	ﻡ
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	nun	N n	Н Н	Н н	ﻥ
ﻭ	ﻮ		ﻭ	vav	V v Ö ö, U u	У у Ұұ/Үү, Оо/Өө	Уу/Үү, Оо/Өө	ۋ ئۈ/ئۇ، ئۆ/ئو
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	hoy-i havvaz	H h A a	∅/ E е/A a	∅/ Э э/А а	ھ ئە/ئا
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	ye	Y y Е e, І i	Й й, И и І і/Ы ы, Е е	Й й И и/Ы ы, Э э	ي ئى، ئې

หมายเหตุ

อักษร ف، ع، ظ، ط، ض، ص، ژ، ذ، خ، ح، ث، ء พบเฉพาะในคำยืม และไม่แสดงเป็นหน่วยเสียงเพิ่มเติมใด ๆ ทั้งสิ้น

สำหรับอักษรคาซัคและคีร์กีซ อักษรในวงเล็บ () สื่อถึงรูปยืมตัวสะกดสมัยใหม่จากภาษาตาตาร์และรัสเซียที่ไม่พบในอักษรคาซัคและคีร์กีซในอดีต

หมายเหตุ

1. Türk tili, türk alfāzï, türkī tili, türkī lafẓï, türkčä til หรือสั้น ๆ ว่า türkī, türkčä^[4]

อ้างอิง

1. Grenoble, Lenore (2003). Language Policy of the Soviet Union. Kluwer Academic Publishers. p. 143. ISBN 1-4020-1298-5.
2. "CHAGHATAY LANGUAGE AND LITERATURE". Iranica. Ebn Mohannā (Jamāl-al-Dīn, fl. early 8th/14th century, probably in Khorasan), for instance, characterized it as the purest of all Turkish languages (Doerfer, 1976, p. 243), and the khans of the Golden Horde (Radloff, 1870; Kurat; Bodrogligeti, 1962) and of the Crimea (Kurat), as well as the Kazan Tatars (Akhmetgaleeva; Yusupov), wrote in Chaghatay much of the time.
3. Ayşe Gül Sertkaya (2002). "Şeyhzade Abdurrezak Bahşı". ใน György Hazai (บ.ก.). Archivum Ottomanicum. Vol. 20. pp. 114–115. As a result, we can claim that Şeyhzade Abdürrezak Bahşı was a scribe lived in the palaces of Sultan Mehmed the Conqueror and his son Bayezid-i Veli in the 15th century, wrote letters (bitig) and firmans (yarlığ) sent to Eastern Turks by Mehmed II and Bayezid II in both Uighur and Arabic scripts and in East Turkestan (Chagatai) language.
4. János Eckmann (1966). "Chagatay Manual". ใน Thomas A. Sebeok (บ.ก.). Uralic and Altaic Series. Vol. 60. Indiana University Publications. p. 4.
5. Paul Bergne (29 June 2007). Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris. pp. 24, 137. ISBN 978-0-85771-091-8.
6. János Eckmann (1966). "Chagatay Manual". ใน Thomas A. Sebeok (บ.ก.). Uralic and Altaic Series. Vol. 60. Indiana University Publications. p. 6.
7. "Chagatai literature". Encyclopedia Britannica (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2021-09-19.
8. L.A. Grenoble (11 April 2006). Language Policy in the Soviet Union. Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-48083-6.
9. Vaidyanath, R (1967). The Formation of the Soviet Central Asian Republics, A Study in Soviet Nationalities Policy, 1917-1936. People's Publishing House. p. 24.
10. János Eckmann (1966). "Chagatay Manual". ใน Thomas A. Sebeok (บ.ก.). Uralic and Altaic Series. Vol. 60. Indiana University Publications. p. 7.

บรรณานุกรม

• Eckmann, János, Chagatay Manual. (Indiana University publications: Uralic and Altaic series ; 60). Bloomington, Ind.: Indiana University, 1966. Reprinted edition, Richmond: Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0860-X, or ISBN 978-0-7007-0860-4.
• Bodrogligeti, András J. E., A Grammar of Chagatay. (Languages of the World: Materials ; 155). München: LINCOM Europa, 2001. (Repr. 2007), ISBN 3-89586-563-X.
• Pavet de Courteille, Abel, Dictionnaire Turk-Oriental: Destinée principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d'Aboul-Gâzi, de Mir Ali-Chir Nevâï, et d'autres ouvrages en langues touraniennes (Eastern Turkish Dictionary: Intended Primarily to Facilitate the Reading of the Works of Babur, Abu'l Ghazi, Mir ʿAli Shir Navaʾi, and Other Works in Turanian Languages). Paris, 1870. Reprinted edition, Amsterdam: Philo Press, 1972, ISBN 90-6022-113-3. Also available online (Google Books)
• Erkinov, Aftandil. “Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)”. International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp. 57–82 .
• Cakan, Varis (2011) "Chagatai Turkish and Its Effects on Central Asian Culture", 大阪大学世界言語研究センター論集. 6 P.143-P.158, Osaka University Knowledge Archive.

แหล่งข้อมูลอื่น

แม่แบบ:Wiktionary cat

• Russian imperial policies in Central Asia เก็บถาวร 2020-11-09 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• Chagatai language at Encyclopædia Iranica
• An introduction to Chaghatay by Eric Schluessel, Maize Books; University of Michigan Publishing 2018 (A self study, open access textbook with graded lessons)