Вилояти мухтор

Вилояти мухтор ё вилояти худмухтор, вилояти автономӣ (рус. Автономная область) — як шакли автономияи давлатӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ ва дар баъзе дигар давлатҳо (масалан, ВМ Боснияи Ғарбӣ, ВМ Кри). Аз кишварҳои пасошӯравӣ минтақаҳои мухтор айни замон дар Русия (ВМ Яҳудӣ) ва Тоҷикистон (ВМ Кӯҳистони Бадахшон) мавҷуданд. Баъзан минтақаҳои мухторро минтақаҳои мухтори Испания низ меноманд. Ғайр аз он, Вилоятҳои мухтори Сербистон(серб.) дар қаламрави давлатҳои баъди суқути Югославия ташкил ёфтаанд.

Таърих

Пас аз Инқилоби октябр дар қаламрави РСФСР (ва баъдтар — СССР) вилоятҳои худмухтор (ВМ/ВА) аз қаламравҳое пайдо шуданд, ки аҳолии онҳо ғайрирус мебошанд (дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ — аҳолии ғайрититулӣ). Дар аввал АО дар якҷоягӣ бо губернияҳо, областҳо, ҷумҳуриҳо (ҶМШС/РАСС) воҳидҳои мустақил буданд, пас онҳо дар якҷоягӣ бо губернияҳо ба қаламравҳо (крайҳо) муттаҳид карда шуданд. Баъдан, аксарияти ВМ ба ҷумҳурӣ табдил дода шуданд ва моҳи декабри соли 1936 онҳо дубора воҳидҳои мустақил шуданд.

Вилояти автономӣ дар харитаи Русия

Бо тартиби хронологӣ дар қаламрави РСФСР вилоятҳои мухтори зерин ташкил карда шуданд:

• ВМ Олмонҳои Волга (1918), аз соли 1923 - ҶМШС Олмони Волга
• ВМ Вотска (1920), аз 1932 - ВМ Удмуртия, аз декабри 1936 - ҶМШС Удмуртия
• ВМ Қалмик (1920, 1957), аз соли 1935 -ҶМШС Калмик (соли 1943 барҳам дода шудааст), аз соли 1958 - ҶМШС Калмикия.
• Коммунаи кории Карелия (1920), аз соли 1923 - ВМШС Карелия
• ВМ Мари (1920), аз декабри 1936 - ҶМШС Мари
• ВМ Чуваш (1920), аз соли 1925 - Ҷумҳурии Автономии Советии Сотсилистии Чувашия
• ВМ Бурят-Муғулистон (1921), аз соли 1923 бо ВМ Муғулистон-Бурят дар Ҷумҳурии Автономии Советии Бурят-Муғул ҳамроҳ шуд
• ВМ Қабардиния (1921), аз соли 1922 бо Округи Балкар ба ноҳияи Мухтори Кабардину Балкар ҳамроҳ шуд
• ВМ Коми (Зирян) (1921), аз декабри 1936 — ҶШС Коми
• ВМ Муғулистон-Бурят (1921), аз соли 1923 бо ВМ Бурят-Муғул дар Ҷумҳурии Автономии Советии Бурят-Муғул ҳамроҳ шуд
• ВМ Адигея (Черкесия) (1922), моҳи аввал ВМ Черкесия (Адигей) номида шуд, соли 1928 он ба ВМ Адигея (то соли 1990 — як қисми қаламрави Краснодар) номгузорӣ шуд
• ВМ Кабардину Балкар (1922), аз моҳи декабри 1936 - ҶАШС Қабардино-Балқар
• ВМ Карачаево (1922), дар соли 1926 ба ВМ Карачаев ва ВМ Черкесск (аз соли 1928 - ВМ Черкес) тақсим карда шуд, дар соли 1943 ВМ Карачаевская барҳам дода шуд, дар соли 1957 қаламрави ВМ Собиқ Карачаев буд. ба ВМ Черкес илова карда шуд ва ВМ Черкес ба ВМ Карачай-Черкес (то соли 1990 - як қисми қаламрави Ставропол ) номгузорӣ шуд
• ВМ Ойрат (1922), аз 1932 - ВМ Ойрот, аз соли 1948 - ВМ Горно-Олтой (то соли 1990 — як қисми қаламрави Олтой)
• ВМ Чечен (1922), соли 1934 бо ВМ Ингуш ба ВМ Чечену Ингуш ҳамроҳ шуд
• ВМ Ингуш (1924), соли 1934 бо ВМ Чеченистон ба ноҳияи Мухтори Чечен-Ингуш ҳамроҳ шуд.
• ВМ Қара-Қирғиз (1924), аз соли 1925 - ВМ Қирғизистон, аз соли 1926 - ҶМШС Қирғизистон, аз декабри соли 1936 - ҶШС Қирғизистон
• ВМ Осетияи Шимолӣ (1924), аз моҳи декабри 1936 - ҶМШС Осетияи Шимолӣ
• ҶМШС Қарақалпоқистон (1925), то соли 1930 - як қисми АССР Қазоқистон, аз соли 1932 - АССР Қарақалпоқ дар ҳайати РСФСР, аз моҳи декабри 1936 - ҶАШС Қарақалпоқ дар ҳайати ҶШС Узбакистон
• ВМ Мордва (1930), аз декабри 1934 - ҶМШС Мордва
• ВМ Хакасия (1930) (то соли 1990 —як қисми қаламрави Красноярск )
• ВМ Яҳудӣ (1934) (то соли 1990 — дар қаламрави Хабаровск)
• ВМ Чечен-Ингуш (1934), аз моҳи декабри 1936 - ҶМШС Чечен-Ингуш
• Округи Мухтори Тува (1944, дар қаламрави замимашуда), аз октябри 1961 - ҶМШС Тува

Дар баъзе ҷумҳуриҳои иттифоқӣ вилоятҳои мухтор низ ташкил мешуданд: дар ҶШС Гурҷистон ВМ Осетияи Ҷанубӣ (1922), дар РСС Озарбойҷон - ВМ Кӯҳистони Қарабоғ (1923) ва дар ҶШС Тоҷикистон (дарвоқеъ), дар ҶМШС Тоҷикистони ҶШС Узбекистон ) - ВМ Бадахшон (1925).

Ҳамин тариқ, то соли 1990 дар СССР ҳашт вилояти мухтор мавҷуд буд: 5 дар қаламрави РСФСР ва 3 минтақа дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ.

15 декабри соли 1990 вилоятҳои мухтор дар РСФСР аз қаламравҳо ба сохторҳои мустақил бозпас дода шуданд ва 16 майи 1992 онҳо мақоми ҷумҳуриро гирифтанд (ба истиснои ВМ Яҳудиён).

Дар қаламрави собиқ СССР танҳо ВМ Кӯҳистони Бадахшон Ҷумҳурии Тоҷикистон боқӣ мондааст.

Дар Гурҷистон ва Озарбойҷон ВМ-ҳо расман барҳам дода шуданд. Аммо, ин ҷараёни рӯйдодҳо боиси эътирози сокинони собиқ ВМ гардид, ки дар ниҳоят ба муноқишаҳои мусаллаҳона мубаддал гаштанд ва боиси аз даст рафтани назорати як қисми қаламравҳои онҳо гардиданд. Дар қаламрави собиқ ВМ давлатҳои мустақили Ҷумҳурии Осетияи Ҷанубӣ ва Ҷумҳурии Қарабоғи Кӯҳӣ ташкил карда шуданд.

Рӯйхати вилоятҳои мухтор дар Иттиҳоди Шӯравӣ

Автономная область	C	По	Адм. центр	Союзная республика	Титульная нация	Примечания
Автономная область немцев Поволжья	19.10.1918	19.12.1923	Покровск	РСФСР	немцы	Ныне Саратовская область
Удмуртская (до 01.01.1932 — Вотская)	04.11.1920	28.12.1934	Ижевск	РСФСР	удмурты (вотяки)	Ныне Удмуртская Республика
Марийская	04.11.1920	05.12.1936	Йошкар-Ола	РСФСР	марийцы	Марийская АССР (1936—1993), ныне Республика Марий Эл
Бурят-Монгольская	27.04.1921	30.05.1923	Чита	РСФСР	буряты	Ныне Республика Бурятия
Монголо-Бурятская	09.01.1922	30.05.1923	Иркутск	РСФСР	буряты	Ныне Республика Бурятия
Кабардинская	01.07.1921	16.01.1922	Нальчик	РСФСР	кабардинцы	Ныне Кабардино-Балкария
Калмыцкая	1921	1958	Астрахань до 1928 года, Элиста	РСФСР	калмыки	Ныне Республика Калмыкия
Коми (Зырян)	1921	1936	Сыктывкар	РСФСР	коми-зыряне	Ныне Республика Коми
Карачаево-Черкесская	12.01.1922	16.05.1992	Черкесск	РСФСР	карачаевцы, черкесы	Ныне Карачаево-Черкесская Республика
Юго-Осетинская	20.04.1922		Цхинвали	Грузинская ССР	осетины	Ныне Южная Осетия (со спорным статусом)
Горно-Алтайская (до 1932 — Ойратская, до 1948 — Ойротская)	01.06.1922	16.05.1992	Горно-Алтайск	РСФСР	алтайцы	Ныне Республика Алтай
Адыгейская (до 24.08.1922 — Черкесская (Адыгейская), до 13.08.1928 — Адыгейская (Черкесская)	27.07.1922	16.05.1992	Майкоп	РСФСР	адыги (черкесы)	Ныне Республика Адыгея
Нагорно-Карабахская	05.07.1923	02.09.1991	Степанакерт	Азербайджанская ССР	армяне	Ныне Нагорно-Карабахская Республика (кроме восточной части, контролируемой Азербайджаном)
Северо-Осетинская	07.07.1924	05.12.1936	Владикавказ	РСФСР	осетины	Ныне Республика Северная Осетия — Алания
Ингушская	07.11.1924	15.01.1934	Владикавказ	РСФСР	ингуши	Ныне Республика Ингушетия
Горно-Бадахшанская	02.01.1925	наст. время	Хорог	Таджикская ССР	памирские народы	Существует до сих пор
Кара-Калпакская	16.02.1925	20.03.1932	Турт-куль	Узбекская ССР	каракалпаки	Ныне Республика Каракалпакстан
Мордовская	10.01.1930	20.12.1934	Саранск	РСФСР	мордва	Ныне Республика Мордовия
Хакасская	20.10.1930	16.05.1992	Абакан	РСФСР	хакасы	Ныне Республика Хакасия
Еврейская	07.05.1934	наст. время	Биробиджан	РСФСР	евреи	Существует до сих пор
Тувинская	11.10.1944	10.10.1961	Кызыл	РСФСР	тувинцы	Ныне Республика Тыва

Эзоҳ